QəRİbov asəF ƏZİzov anar
Xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.5. Xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi əldə etdikdən sonra onun xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində sərbəst, müstəqil siyasət yeritməsi obyektiv zərurətə çevrilmişdir, digər tərəfdən isə bunun üçün zəruri zəminlər yaranmışdır. 95 Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu illər ərzində xarici ölkələrlə, hətta sabiq müttəfiq respublikalarla öz məna- feyini, ehtiyac və imkanları baxımından müstəqil iqtisadi əlaqələr həyata keçirmək imkanına malik deyildi. Azərbaycan ərazisində olan sənaye müəssisələrinin 94 faizi ittifaq-respub- lika nazirliklərinin tabeliyində idi. Xarici ölkələrlə bütün müqa- vilələr müvafiq ittifaq nazirlikləri və baş idarələri tərəfindən həyata keçirilirdi. Əlbəttə, belə bir şəraitdə respublika milli iqtisadiyyatının mənafeyini tam nəzərə alan xarici əlaqələrin təşkilinə ümid bəsləmək olmazdı. Son dövrlərin təhlilinə əsaslanaraq demək olar ki, Azərbaycan dünyanın bütün qitələri ilə iqtisadi əlaqələrə malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların rəqabət qabiliyyəti dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə, respublika əsasən xammal ixrac edir. Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı ölkəsi belə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona görə ki, sənayenin əsas xammalı olan təbii ehtiyatlar yer kürəsinin bütün ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli, 300-dən çox sahəni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə inkişafı praktiki cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, ölkələr arasında əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir. Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteq- rasiya güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının inki- şafı milli sərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur. Deməli, elə etmək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə hazır məhsulla daha çox təmsil olunsun. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox elmi tutumlu məhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan ölkələr isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli iqtisadiyyatın formalaşmasını sürətləndirirlər. 96 Azərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının təhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarıs- tan, Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail, İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ kimi güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını təşkil edən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbay- canda inkişafı ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və milli iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri arasında yük axının formalaş- masının amili ictimai əmək bölgüsü çıxış edir ki, bunu da təbii- coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ictimai əmək bölgüsünün dərin- ləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır. İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud, təcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və beləliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməsinə imkan verir. Təhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində milli iqtisadiy- yatda iqtisadi əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin yerləşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak edən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməsində tapır. İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi milli iqtisadiyyatın ayrı- ayrı sahələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal əlaqələrinin olmasını tələb edir. 97 İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləş- məsi və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırıl- ması rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi ilə müşahidə olunur ki, bu da səmərəsiz yükdaşımalarının əsaslı surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək resurslarının səmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi rayonlararası əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal tikinti, meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi, mineral, mineral-xammal və yanacaq-energetika ehtiyatları ilə təmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin xarak- terini müəyyən edir. İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və tədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar istehsalın ayrılmaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının təkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və sürətlə inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və dəyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Son illərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsiş- məsində yerləşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərə- li nəqliyyat iqtisadi əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə malikdir. 98 Məhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi təşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onların bazasında öz strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqya- sına görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal komplekslər meydana gəlir. Azərbaycan iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın ixtisaslaş- ması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul növlə- rinin istehlakı nəqliyyat sisteminin inkişafı və formalaşmasına əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın qarşılıqlı əlaqəsi birinci dərəcəli məsələnin – istehsalın inkişaf səviyyəsi ilə nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında nisbətin müəyyən edilməsidir. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|