QəRİbov asəF ƏZİzov anar

181 
 
Qarşılıqlı  əvəzetmə  əməliyyatlarının  əsas  üstünlüyü 
ondan ibarətdir ki, onlar, vəsaitləri tikinti və quraşdırma işlərin-
ə sərf etməklə yeni istehsalları təşkil və inkişaf etdirməyə, idxal 
edilən  avadanlıqların  haqqının,  onlardan  istifadə  edilməklə 
istehsal edilən məhsullarla, ödəməyə imkan verir. 
Qarşılıqlı əvəzetmə əməliyyatlarından istehsalın inkişa-
fı, mülki  istehsalın bərpası  və hərbi istehsalın konversiyasının 
(hərbi  istehsaldan  mülki  istehsala  keçmə)  həyata  keçirilməsi 
zamanı  istifadə  edilə  bilər.  Bu  məqsədlə  müəyyən  etmək 
lazımdır  ki,  hansı  sahədə  istehsalın  inkişafına  zərurət  var, 
mövcud  istehsal  güclərindən,  eləcə  də  istehsal  infrastruk-
turundan istifadə edərək hansı məhsulun (məhsulların) istehsalı 
daha  çox  perspektivə  malikdir.  Müəssisə  öz  mütəxəssislərinin 
gücü ilə,  yaxud cəlb  edilmiş  ixtisaslaşmış institutların köməyi 
ilə,  lazım  olan  milli  və  xarici  avadanlıqların  siyahısını  müəy-
yən etməklə,  yeni istehsalın təşkilinin, istehsalın bərpasının və 
ya  konversiyasının  layihəsini  hazırlamalıdır.  Bu  layihə  müəs-
sisənin  qarşılıqlı  əvəzetmə  əməliyyatlarının  həyata  keçiril-
məsinə  zəmanət  verəcək  bank  tərəfindən  ekspertizadan  keç-
məlidir. 
Bank tərəfindən təsdiq edilmiş layihə əsasında Azərbay-
can  müəssisəsi  ya  sərbəst  şəkildə,  ya  da  vasitəçi  strukturlar 
vasitəsilə lazımi texnoloji avadanlıqların xarici tədarükçülərinə, 
onların haqqının hazır məhsulla ödənilməsi şərti ilə tədarükünə 
dair, müraciət  edə bilər. Hər bir müraciətə qarşılıqlı  əvəzetmə 
müqaviləsinin layihəsi əlavə edilməlidir. 
Müqavilənin  layihəsində  lazım  olan  avadanlıqların 
tədarükü,  onların  quraşdırılması  və  istismara  buraxılması  üzrə 
ixracçının  öhdəlikləri,  eləcə  də,  lazım  olan  hallarda  əlaqədar 
ixtiralar üzrə lisenziyaların verilməsi-tədarükün ümumi məblə-
ğində  onların  dəyəri  ayrıca  göstərilməklə-qeyd  edilməlidir. 
Müqavilədə, avadanlıqların quraşdırılması və istehsalın təşkili-
nə  sərf  ediləcək  vaxta  moratoriya  nəzərə  alınmaqla,  alıcının 

---

182 
 
(idxalçının)  hesabladığı  ödəniş  müddəti  müəyyən  edilməlidir. 
Müqavilədə  həmçinin  qeyd  edilməlidir  ki,  alıcı  kommersiya 
kreditlərinin  vaxtında  ödəniləcəyinə  dair  zəmanət  verməyə 
hazırdır. 
Tərəfdaşların həll etməli olduqları mürəkkəb məsələlər-
dən  biri  əvəzedici  məhsulların  qiymətinin  hesablanması 
üsulunun  müəyyən  edilməsi  və  qiymətin  təsbit  edilməsidir. 
Prinsipcə iki üsul mövcuddur: birinci-müqavilə imzalanan anda 
bazarda  mövcud  olan  qiymətlərin  təsbit  edilməsi;  ikinci-
əvəzedici  məhsul  göndərilən  anda  bazarda  mövcud  olan  cari 
qiymətlərin  nəzərə  alınacağı  haqda  razılığa  gəlinməsi.  Birinci 
halda kreditin ödənilməsi vaxtının müəyyən edilməsi asanlaşır, 
ancaq təhlükə yaranır ki, bazar qiymətlərinin kəskin dəyişəcəyi 
halda  tərəflərin  biri  kommersiya  itkisinə  məruz  qalacaqdır. 
İkinci  halda  -  əvəzedici  məhsulların  qiymətlərinin  dəfələrlə 
razılaşdırılması zərurəti yaranır. 
 
11.5. Sifarişçinin xammalı ilə əməliyyatlar
 
 
Köhnəlmiş  (istifadə  edilmiş)  texnikanın  alınması  qar-
şılıqlı ticarətin formalarından biridir, ona görə ki, bu əməliyyat 
onun  yeni,  daha təkmil  növünün alınması zamanı tətbiq edilir. 
Bu zaman  alınan köhnə  texnikanın dəyəri onun  yeni növünün 
dəyərindən  çıxılır.  Köhnəlmiş  (istifadə  edilmiş)  texnikanın 
alınması  üzrə  müqavilələrin  ümumi  sayında  minik  və  yük 
avtomobillərinin,  kompüterlərin,  surətçıxarma  aparatlarının, 
gəmilərin,  metal  emal  edən  və  ağac  emal  edən  avadanlıqların 
bir sıra növlərinin, kənd təsərrüfatı maşınlarının və s. alınması 
üzrə əməliyyatlar üstünlük təşkil edir. 
Bir  qayda  olaraq  alınmış  köhnə  texnika  xüsusi  emalat-
xanalarda  bərpa  edilir  və  nisbətən  aşağı  istehlak  tələbi  səviy-
yəsinə  uyğun  olaraq  bazarlarda  satılır.  Məsələn,  son  illər 
Azərbaycanın,  Gürcüstanın,  Rusiyanın  bazarlarında  Avropa 

---

183 
 
ölkələrindən  alınmış  köhnə  minik  avtomobillərinin  satışının 
həcmi ilbəil genişlənməkdədir. 
Köhnəlmiş (istifadə edilmiş) texnikanın alınması onların 
yeni  modelinin  satışının  həcmini  sürətləndirən  əsas  amildir. 
Hətta dünyanın ən iri şirkətləri satışın stimullaşdırılmasının bu 
metodundan geniş istifadə edirlər. 
Sifarişçinin xammalı ilə əməliyyatların məzmunu ondan 
ibarətdir  ki,  emaledici  güclərə  malik  olmayan  xammal  sahib-
ləri,  onları,  tələb  olunan  miqdarda  hazır  məhsulun  istehsalına, 
emaledicinin  xərclərinin  ödənilməsinə  və  sərf  etdiyi  kapitalın 
müqabilində  müvafiq  mənfəətin  əldə  edilməsinə  imkan  verən 
həcmdə  emaledici  müəssisələrə  verirlər.  Sifarişçinin  xammalı 
ilə əməliyyatlar da qarşılıqlı ticarətin formalarından biridir, ona 
görə  ki,  əmtəələrin  ekvivalent  həcmdə  mübadiləsini  nəzərdə 
tutur və vahid sənəddə təsbit edilir. 
Bu cür  əməliyyatlara zərurət  ona  görə  yaranır ki, xam-
malın  hasilatı (istehsalı)  və onların  emalı  üzrə istehsal  gücləri 
qeyri-bərabər  inkişaf  etmişdir.  Bu  cür  əməliyyatlar  həm  ölkə 
daxilində, həm də ölkələr arasında həyata keçirilə bilər. 
Müqavilənin  iştirakçıları,  bir  tərəfdən,  xammalın  təda-
rükçüsü  və  hazır  məhsulun  alıcısı,  digər  tərəfdən  -  xammalın 
emaledicisidir.  Müqavilənin  predmeti  xammalın  müqavilədə 
qeyd edilmiş texniki göstəricilərə uyğun hazır məhsula çevril-
məsidir. 
Beynəlxalq  əməliyyatlarda  emala  verilən  xammalın  və 
ondan  alınan  hazır  məhsulun  qiyməti  beynəlxalq  qiymətlərlə, 
daxili  əməliyyatlarda-topdansatış  qiymətlərlə  müəyyən  edilir. 
Məsələn,  xammalın  sahibi  bilir  ki,  1  ton  xammalın  qiyməti 
bazarda  100,  ondan  alınan  hazır  məhsulun  qiyməti  200 
dollardır, həm də, 1 ton xammaldan 0,5 ton hazır məhsul alınır. 
Əgər xammalın sahibinə 100000 dollarlıq 500 ton hazır məhsul 
lazımdursa, onda o, emalediciyə tonu 100 dollar olmaqla 1000 
ton xammal yox daha çox, məsələn, 130000 dollarlıq 1300 ton 

---