Qrup: 419a buraxiliş İŞİ Mövzu

1.Ədəbiyyat icmalı

1. Neft dağılmalarının Xəzərin akvatoriyasına təsirinin təhlili

Neft-kimya sənayesi də xalq təsərrüfatının inkişafında mühüm rol oynayır. Azərbaycanın zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması ölkəmizdə yeni neft-kimya kompleksinin yaradılmasını artıq xeyli vaxtdır ki, zərurətə çevirmişdir.
Belə bir kompleksin inşası təkcə neft-kimya və kimya sənayesinin deyil, ümumilikdə xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrinin dinamik, sürətli inkişafı deməkdir. Bu, eyni zamanda, regionlarda da yeni iş yerlərinin açılması, ekoloji şəraitin daha da yaxşılaşdırılması, həmçinin ixrac oluna biləcək neft-kimya məhsullarının çeşidini genişləndirməklə ölkəmizin iqtisadi potensialının yüksəldilməsi nəticəsində onun iqtisadi qüdrətinin gücləndirilməsi, ölkəmizin valyuta ehtiyatlarının həcminin xeyli artması və dövlətimizin iqtisadi təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsi, tam təmini deməkdir. Neft çıxarma və nəql etmə əməliyyatları zamanı həm dənizdə, həm də quruda neft sızmaları və dağılmaları olur. Bunun əsas səbəbi neft mədənlərində istismarda olan qurğu və avadanlıqların köhnə olması, gözlənilməz qəza hallarının zəminidir [2]. Neft mədənlərində iri miqyaslı neft dağılmaları 1978-ci ildə “Bahar” yatağında, 1986-cı ildə “Günəşli” yatağında müşahidə olunmuşdur. Xəzərin və onun sahillərinin ekoloji problemləri bu region ölkələrinin bütün geniş iqtisadi inkişafı tarixinin nəticəsidir.
Xəzərin çirklənmə mənbələri olduqca müxtəlifdir.
Bununla birlikdə onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1)Xəzərin axan çaylar vasitəsi ilə gələn çirkləndiricilər;
2)Sahil zonasında yerləşən şəhərlərdən və sənaye obyektlərindən çirklənmə;
3)Dənizdə neft hasilatı və nəqli ilə əlaqədar çirklənmə;
4)Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması nəticəsində sahil zonasında su altında qalmış mənbələrdən çirklənmə.
Neft məhsulları ilə çirklənmənin xarakterik əlamətləri kimi, bütün ətraf mühit komponentlərinin çirklənməsi, geniş ərazilərə yayılması, alt çöküntülər və s. mənbələri göstərmək olar. Həll edilmiş və ağır komponentlər sayılan fraksiyalar, zəhərli metalları və digər toksikantları su kütlələrində adsorbsiya edir, onların miqrasiyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini korlayır, oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir və atmosferin suyun səthi ilə balanslı qarşılıqlı təsirinə mane olur. Su obyektlərini karbohidrogen çirklənmələrindən qorumaq üçün müxtəlif üsullardan – lokallaşdırmaq (yayılmaya qoymamaq), pnevmatik baryerlər, torpaq bəndlər, hidrobağlayıcılar, su səthində olan neft pərdələrinin yandırılması, sorbent və dispergen kimi metodlardan istifadə edilir. Torpağın neft məhsulları ilə doyması Xəzər dənizinin cənub adaları, Pirsahat və Qaradağın bəzi hissələrinə xasdır, burada yağ konsentrasiyası su səthinin 0,45-1,24 mq/l, 0,53-2,8 q/kq torpağı əhatə edir.
Xəzər dənizinin ekoloji problemlərindən biri də insan fəaliyyəti ilə bağlı antropogen çirklənmədir. Xəzər dənizinin ekoloji sistemi böyük bioloji müxtəlifliyə malikdir - Xəzər dənizində yaşayan bütün canlıların həyatı müxtəlif çirkləndiricilərin intensiv təsiri altındadır ki, bu da bir çox mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Xəzər dənizi çoxsaylı antropogen komponentlərin son hövzəsidir. 1990-cı ildən indiyədək Xəzər dənizinə 4,8 ton zərərli qida maddəsi, 26 ton üzən cisim, 21 ton sulfat, 2,14 ton xlorid və s axıdılıb. “Xəzər dənizinin çirklənməsi” məsələsinə baxarkən, ilk növbədə, onun çirklənməsinin mənbələrini müəyyən etmək lazımdır [3]. Xəzərə daxil olan çirkləndiricilərin əsas mənbəyi onların çay axını ilə çıxarılması, təmizlənməmiş sənaye və kənd təsərrüfatı tullantılarının, dəniz sahilində yerləşən şəhər və qəsəbələrdən məişət tullantı sularının axıdılması, gəmiçilik, neft və qaz quyularının istismarı, neftin dəniz yolu ilə daşınmasıdır.
Xəzər dənizinin sənaye və neftlə çirklənməsi "kritik həddə çatıb". Çirklənmənin 95%-i dənizin şimal və şimal-qərbində yerləşən Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycanın əsas dəniz neft sənayesinin yerləşdiyi sahilyanı dövlətlərdən gəlir. İran İslam Respublikası gübrə və pestisidlər kimi kənd təsərrüfatı tullantılarının dənizə atılması nəticəsində yaranan çirklənmənin yalnız 4-5%-nə cavabdehdir. Bunun üzərində həm uzunmüddətli təbii dəyişikliklər, həm də günümüzün kəskin sosial-iqtisadi problemləri dayanır.
Ekoloji problemlərin cəmiyyət üçün nəticələrini şərti olaraq birbaşa və dolayı olmaqla iki kateqoriyaya bölmək olar:
Birbaşa nəticələr, məsələn, bioloji resursların (kommersiya növləri və onların yırtıcı maddələri) itirilməsi ilə və iqtisadi cərimə ifadə edilə bilər [4]. Beləliklə, satışın azalması ilə ifadə olunan nərə balıqlarının ehtiyatlarının davamlı azalmasından Xəzər regionu ölkələrinin itkiləri hesablana bilər. Buraya dəymiş zərərin ödənilməsi xərcləri (məsələn, balıq yetişdirmə obyektlərinin tikintisi üçün) daxil edilməlidir.
Dolayı nəticələr ekosistemlərin özünütəmizləmə qabiliyyətinin itirilməsinin, tarazlığının itirilməsinin və tədricən yeni vəziyyətə keçməsinin ifadəsidir. Cəmiyyət üçün bu, mənzərələrin estetik dəyərinin itirilməsində, əhalinin yaşaması üçün daha az rahat şəraitin yaradılmasında və s daxildir. Bundan əlavə, növbəti itkilər silsiləsi, bir qayda olaraq, yenidən birbaşa iqtisadi itkilərə (turizm sektoru və s.) gətirib çıxarır.
Dənizin əsas çirkləndiricisi təbii ki, neftdir. Neftlə çirklənmə Xəzərin fitobentos və fitoplanktonlarının inkişafına mane olur. Oksigen istehsalını azaldır, dib çöküntülərində toplanır. Çirklənmənin artması suyun səthi ilə atmosfer arasında istilik, qaz və nəm mübadiləsinə də mənfi təsir göstərir. Neftin geniş ərazilərə yayılması səbəbindən buxarlanma sürəti bir neçə dəfə azalır. Neftlə çirklənmənin suda üzən quşlara təsiri daha çox özünü göstərir [şəkil 1.1]. Yağla təmasda olan tüklər su itələyici və istilik izolyasiya xüsusiyyətlərini itirir, bu da quşların tez ölümünə səbəb olur. Abşeron rayonunda quşların kütləvi tələfatı dəfələrlə qeydə alınıb. Belə ki, Azərbaycan mətbuatının yazdığına görə, 1998-ci ildə qorunan adada 25 minə yaxın quş tələf olub.

Şəkil 1.1. Neft çirklənməsinin canlılara tə
Neft və neft məhsulları bir çox canlı orqanizmlərə zərərli təsir göstərir və bioloji zəncirin bütün halqalarına mənfi təsir göstərir. Dənizə daxil olan neft məhsulları yumurtaların, sürfələrin, balaca balıqların keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir, qida bazasını məhv edir [şəkil 1.2]. Yalnız 1 ton neft dəniz səthinin 12 km²-ə qədərini əhatə edə bilər. Dənizlərin və okeanların su səthindəki neft anbarının atmosferi arasında enerji, istilik, rütubət və qaz mübadiləsini poza bilər; fiziki-kimyəvi proseslər dəyişir: suyun səth qatının temperaturu yüksəlir, qaz mübadiləsi pisləşir, balıq yarpaqlanır, ya da ölür, lakin dibinə çökmüş neft uzun müddət bütün canlılara zərər verir[5].
Neftlə çirklənmə dənizin bioloji tarazlığına ciddi zərbə vurur. Çirklənmiş hissə günəş şüalarını keçirmir, suda oksigenin yenilənməsini ləngidir və bioloji məhsuldarlığı azaldır. Çox vaxt neftin zəhərli komponentlər balıqların ölümünə səbəb olur və dəniz heyvanlarının ətinin dadına mənfi təsir göstərir.

Şəkil 1.2. Balıqların tələfi
Xəzər dənizi hövzəsində karbohidrogen ehtiyatlarının işlənilməsi və mövcud ehtiyatların istismarı zamanı ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi zəruridir. Xəzər dənizi regionu böhran ərəfəsində olan ekoloji zonalar kateqoriyasına daxildir. Nəticə etibarilə, bütün Xəzəryanı dövlətlər karbohidrogen xammalının işlənməsində Xəzərin ekosisteminə antropogen təsiri istisna və ya azalda biləcək vahid normativ, metodoloji və hüquqi sənədlər hazırlamalı və tətbiq etməlidirlər [6].
Xəzər dənizinin neft hasilatı tarixi həm də onun çirklənməsinin tarixidir və üç “neft bumu” nun hər biri öz töhfəsini verib. Neft çıxarma texnologiyası təkmilləşdi, lakin xüsusi çirklənmənin azalması şəklində müsbət təsir hasil edilən neftin miqdarının artması ilə rədd edildi. Göründüyü kimi, neft hasil edən rayonlarda (Bakı buxtası və s.) birinci (1917-ci ilə qədər), ikinci (XX əsrin 40-50-ci illəri) və üçüncü (70-ci illər) neft zirvələrində çirklənmə səviyyəsi təxminən eyni olmuşdur. Əgər son illərin hadisələrini “dördüncü neft bumu” adlandırmaq məqsədəuyğundursa, o zaman ən azı eyni miqyasda çirklənməni gözləmək lazımdır. 

2. Neftin daşınması zamanı baş verən çirklənmələr

Hazırda ətraf mühitin karbohidrogen xammalı ilə, o cümlədən neft, yanacaq-sürtkü materialları və özlülüyə malik müxtəlif zəhərli mayelərlə çirklənməsinin mənfi nəticələrinin miqyası artır. Neft hasilatının artması ilə yer səthinin karbohidrogen xammalı ilə çirklənməsi hallarının sayı durmadan artır. Maye karbohidrogenlərin yerin içərisinə nüfuz etməsi atmosferin, torpağın və yeraltı suların çirklənməsinə və son nəticədə yer səthində ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır [6,7]. Neft ətraf mühitə buraxıldıqda su və torpaq onun tərkib hissəsi olan karbohidrogenlərlə çirklənir. Eyni zamanda, neftin parçalanmasına aparan proseslər var:

• 
  Paylanması
  
• 
  Buxarlanması
  
• 
  Həll edilməsi
  

Şəkil 1.2.Neftin ətraf mühitə təsiri
Yerüstü su axını karbohidrogenləri torpağın səthindən yuyur və onları su obyektlərinə aparır. Neft boru kəmərlərinin istismarı nəticəsində ətraf mühitə mənfi təsirin əsas mənbələri neftin qəbulu, saxlanması və nəqli nəticəsində obyektiv olaraq yaranan mənbələr ola bilər.
Ətraf mühitə təsirinin xarakterinə görə neftin nəqli iqtisadi fəaliyyətin ekoloji cəhətdən təhlükəli növü kimi təsnif edilir. Neft kəmərlərinin çəkilməsi və neftin, istehsal tullantılarının daşınması zamanı qruntlarda texnogen yüklərin artması, torpağın mühafizəsi və ətraf mühitin rasional idarə olunması tələblərinə əməl edilmədikdə, onların ekoloji vəziyyətində mənfi dəyişikliklərə və torpaqların resurs potensialının azalması səbəb olur [Şəkil 1.2]. Neft kəmərindən, nasos stansiyalarından və digər mühəndis qurğularından neft sızması nəticəsində yanğınlar və partlayışlar baş verə bilər. Bu cür qəzalar təbii mühitə çox böyük ziyan vurur, insanların həyatı və sağlamlığı üçün ciddi təhlükə yaradır. Neft kəmərlərində qəzaların əsas səbəbləri xarici amillərdir: avadanlıq və mexanizmlərlə ehtiyatsız davranmaq; torpağın çökməsi, eroziya, sürüşmə, zərbələr zamanı torpağın hərəkəti; iqlim amillərinin təsiri (şiddətli tufanlar, həddindən artıq temperatur). Digər səbəblərə korroziya, material qüsurları, boru kəməri qurğularının və elementlərinin layihələndirilməsində səhvlər daxildir. Ətraf mühit üçün xüsusi təhlükə sualtı keçidlərdə neft kəmərlərindən fövqəladə sızmalardır. Belə sızmalar uğursuzluqlarla nəticələnir. Neftin su səthinə yayılması cazibə qüvvələrinin və səthi gərilmənin təsiri ilə baş verir və neftin çirklənməsinin əmələ gəlməsinin ilkin dövrünün (təxminən 6-10 saat) dominant prosesidir. Yüngül fraksiyaların buxarlanması filmdə yağın həcminin azalmasına, alovlanma və toksikliyin azalmasına səbəb olur, lakin qalığın özlülüyünü və sıxlığını artırır. Neftin suda, əsasən yüngül fraksiyalarda həlli asılı olaraq aşağı sürətlə gedir [8].

3. Neft çıxarma zamanı baş verən çirklənmələr

Neft-qaz çıxarılmasından və nəqlindən ətraf mühitə atılan tullantılar atmosferi çirkləndirirlər. Bunlar bərk hissəciklər, kükürd dioksid, azot oksidləri, metan və digər karbohidrogenlərdir. Neftin çıxarılması və emalı zamanı karbohidrogenlərin təxminən 48%-i və dəm qazının 44%-i əmələ gəlir. Bu maddələr çirkləndirici olduğundan ətraf mühitə mənfi təsir göstərir. Neftin tərkibində də 30-a yaxın metal var.