R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil
-rasm. Xarajatlarning guruhlanishi
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 17.2-rasm. Xarajatlarning guruhlanishi
Xarajatlarni bunday guruhlashda ustun darajada soliq solinadigan bazani to‘g‘ri aniqlash maqsadi nazarda tutiladi. Endi Nizomda keltirilgan xarajat guruhlaridan biri davr xarajatlariga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Mazkur normativ hujjatda davr xarajatlariga quyidagicha ta’rif berilgan: «Davr xarajatlari ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar bo‘lib, unga xo‘jalik yurituvchi subyektni boshqarish xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar kiradi» 69 . Demak, Nizomda keltirilgan ta’rifga ko‘ra davr xarajatlari ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflardan iborat. Lekin, bu turdagi xarajatlar qaysidir ma’noda korxonalarning asosiy faoliyati bilan ham bog‘liq hisoblanadi. Bu yerda gap «Davr xarajatlari» tarkibidagi «Sotish xarajatlari» to‘g‘risida bormoqda. Masalan, agrar sohada faoliyat yuritayotgan ta’minot tashkilotlarining asosiy faoliyati ta’minot, ya’ni ishlab chiqaruvchi korxonalardan 69 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 5-fevral 1999-yildagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom». XARAJATLAR 1-guruh Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar 2-guruh Davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar 3-guruh Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar 4-guruh Favqulotda zararlar 413 tovarlarni tuzilgan shartnomalar asosida belgilangan narxlarda sotib olib, iste’molchilarga shartnomalarda ko‘rsatilgan miqdorda va qiymatda o‘z vaqtida yetkazib berish faoliyati hisoblanadi. Shu sababli, ta’minot tashkilotlarida sotish xarajatlari asosiy faoliyat xarajatlari sifatida qaralishi lozim. Chunki, ta’minot tashkiloti ishlab chiqaruvchidan tovarlarni sotib olgandan so‘ng to iste’molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan jarayonda ma’lum xarajatlarni amalga oshiradi. Ammo, iqtisodiy adabiyotlarda ushbu jarayonda qilingan xarajatlar sotish xarajatlari emas, balki muomala xarajatlari sifatida keltirib o‘tilgan. Muomala xarajatlari normativ-huquqiy hujjatlarda alohida xarajat turi sifatida ko‘rsatilmagan. Shu bois, muomala xarajatlarini amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarga asoslangan holda sotish xarajatlari sifatida tan olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchidan tovarlarni sotib olgandan so‘ng to iste’molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan jarayonda qilingan xarajatlar ta’minot tashkilotining sotish xarajatlari hisoblanadi. U «... xarajatlar tarkibi to‘g‘risida Nizom»ning 2.1. «Sotish xarajatlari» moddasida keltirilgan barcha xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Ta’minot tashkilotlarida sotish xarajatlari hajmini kamaytirish va uning darajasini pasaytirish faoliyat samaradorligini oshirishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Shu bois, sotish xarajatlari hajmini, uning darajasini, tarkibi va strukturasini hamda ularning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning ta’sir darajalarini uzluksiz ravishda tahlil qilib o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, tahlil qilib o‘rganish jarayonida sotish xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi, qanday omillar va sharoitlar hisobiga kamaytirishning mavjud imkoniyatlari o‘rganiladi, natijada ulardan foydalanish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Sotish xarajatlari tahlilining maqsadi sotish xarajatlari darajasini pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash va ularni moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga jalb qilish yo‘llarini ko‘rsatish hisoblanadi. Sotish xarajatlari tahlilining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 414 - sotish xarajatlari hajmini o‘rganish va uning darajasiga baho berish; - sotish xarajatlari hajmi va darajasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash hamda ularning ta’sir darajalariga baho berish; - sotish xarajatlari darajasini pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash va ulardan foydalanish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni ishlab chiqish. Sotish xarajatlarini tahlil qilib o‘rganishda quyidagi axborot manbalaridan foydalaniladi: - biznes reja ma’lumotlari; - «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» ma’lumotlari; - statistik hisobot ma’lumotlari; - buxgalteriya hisobining xarajatlarni va daromadlarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan tegishli schyotlari ma’lumotlari. Yüklə 5,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|