R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəqliyyat-ticarət dəhlizlərinə çevrüməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təkan vermişdir. Yaxın gələcəkdə Rusiya və Đran dəmiryollarının Azərbaycan ərazisi vasitəsiiə birləşdiriiməsi planlaşdırılmışdır. Bu məqsədiə Đrandan Astara şəhərinədək 250 km məsafədə yeni dəmir yolu xətti çəkilməlidir, Eyni zamanda Đran Respublikasının dəmir yolları Pakistan və Hindistan dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdiriləcəkdir. Nəticədə, Azərbaycan Avropa, Cənubi-Qərbi Asiya və Cənubi Asiya kimi dünyanın, böyük regionlarını bir-biri ilə biriəşdirən müstəsna nəqliyyat dəhlizinə-koridoruna çevriləcəkdir. Respubiikanın təbii şəraitinin, təbii ehtiyatlarının zəngin və rəngarəng olması insanın əmək fəaliyyətinin və təsərrüfat sahələrinin genişləndirilməsinə və daha da inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar açır. Təbii şərait və təbii ehtiyatlar məhsuldar qüvvələrin düzgün yerşləşdirilməsinə və inkişafına təsir edən başlıca amillərdən hesab edilir. Ərazi istehsal komplekslərinin (ƏĐK) inkişafı və yerləşdirilməsi bu amillərin yaxşı mənada varlığından asılıdır. Müasir cəmiyyətin maddi-texniki bazasının yaradılması vəzifəsinin həlli bilavasitə təbii şərait və təbii ehtiyatların daha dərindən öyrənilməsi onların
düzgün qiymətlədirilməsi, eyni zamanda elmi əsaslarla onlardan səmərəli istifadə olunması və daha yaxşı mühafizə edilməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikasında məhsuldar qüvvələrin inkişafı, onların daha düzgün yerləşdirilməsi ərazinin səth quruluşundan, iqlim elementlərinin münasibliyindən çox asılıdır. Respublikada relyefin mürəkkəbləşməsinə səbəb olan Baş Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış dağ sistemi, Cənubi Qafqaz regionunda ən böyük düzənlik sayılan Kür-Araz, habelə
Lənkəran ovalıqları insanların əmək
fəaliyyətlərindən maksimum istifadə olunmasına öz müsbət təsirini əsirgəmirlər. Ərazidə relyefin hündürlüyü dəniz səviyyəsindən mənfi 28 metrdən başlayaraq Bazar düzü zirəvəsində 4466 metrə qədər çatır. Deməli, relyefdə hündürlük amplitudası 4494 m-dən çox deyildir. Azərbaycan Respublikasının dünyanın orta enliklərində - Güney Qafqazın cənub-şərqində yerləşməsi, onun şərqdə Xəzər dənizi ilə əhatələnməsi insanların əmək fəaliyyətlərinin daha yaxşı tətbiqinə şərait yaradan təbii şərait və təbii ehtiyatlar kəmiyyət,
keyfiyyət göstəricilərinin istənilən səviyyədə olmasına imkanlan daha da artırır. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, dünyanın 11 iqlim tipindən 9-u Azərbaycanda olmaqla iqlimin 65 %-i subtropik, 33 %-i isə mülayim xarakterlidir. Havanın soyuq və isti aylardakı gedişi münasib olmaqla mütləq maksimal temperatur Culfa yə Kürdəmirdə +44°S, mütləq minimal temperatur isə 1933-cü ildə Naxçıvanda - 37°S olduğu qeydə alınmışdır. Đllik fəal temperaturun cəmi 4700°S -yə çataraq isti sevən bitkilərin, o cümlədən pambıq becərilməsinə hələ qədimdən imkanları daha da artırmışdır. Đllik atmosfer yağıntılarının gedişi qeyri bərabər olmaqla ən az Ələt qəsəbəsində - 96 mm, ən çox - 1959-cu ildə Lənkəran - Astara bölgəsinin Gərgəlan sahəsində - 2767 mm olmuşdur. Azərbaycan hələ qədimdən təbii sərvətlərdən neyf-qaz diyarı kimi tanınmışdı. Belə yataqlar quruda və Xəzər akvatoriyasında fəaliyyət göstərir. Neftin geoloji ehtiyatının 10,5 mlrd.ton, qazın isə 12-15 trln. kubmetrə qədər olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycanda ehtiyatına görə dünyada Çindəki yataqdan geri qalan, MDB-də isə tayı-bərabəri olmayan, Daşkəsənin Zəylik sahəsində yerləşən alüminium alınmasında istifadə olunan alunitdən, Naxçıvanın Nehrəm sahəsində ehtiyati-1,0 mlrd. tona çatan daşduzdan, Yuxarı Ağcakənd ərazisində ehtiyatı 35,2 min.ton olan gipsdən, Naxçıvanda Gümüşlü polimetalından, Paraqaçay, Qapıcıq molibdenindən, Kəlbəcərdə Şorbulaq, Ağyataq, Löhçay civəsindən, Daşkəsəndə dəmir filizindən, Qazax rayonunun Daş Salahlı bentonit gilindən,Tovuzun Ağdaş seolitindən, çoxsaylı rəngarəng tikinti daşlarından, Neftçala, Xıllı, Böyük Şor, Şirxan yodlu-bromlu sulardan, Naftalanda müalicə neftindən, ehtiyatı 14 min ton olan Hacıvəlli kvars qumlarından, Zaqatala-Balakən polimetal filizlərindən, Abşeron və Qobustanda çöküntü duz ehtiyatlarından geniş surətdə istifadə olunur. Yuxarıda deyilənlərin əsasında haqlı olaraq Kiçik Qafqazı Azərbaycanın «Urah» adlandırırlar. Su ehtiyatları dedikdə, buraya çaylar, göllər,süni su anbarları, yeraltı sular, atmosfer suları və s. başa düşülür. Respublikada 8359 daimi və dövri axara malik çay vardır. Azərbaycanın yeraltı təbii sərvətlərindən biri də sutkası təbii ehtiyatı 18,8 min kubmetr hesablanan mineral sulardır. Bunlar bir
sıra göstəricilərinə görə dünyada tanınan Karlovi Varidən üstün olan Kəlbəcər rayonundakı Đstisudan (1-ci, 2-ci), Naxçıvandakı Sirab, Badamlı, Vayxır, Darıdağ mineral sularından, Şuşa rayonundakı Turşsudan, Laçındakı Turşsudan, Dəvəçi rayonundakı müalicə əhəmiyyətli Qalaltı mineral sularından ibarətdir. Deyilənlər əsas götürülərək Azərbaycanı yeraltı suların «muzeyi» adlandırırlar. Göstərilənlərlə bərabər Azərbaycan zəngin hidroenerji potensialına malikdir. Hidroenerji potensial 43,5 mlrd.kvt. saat hesablanmışdır. Bunun 18 mird. kvt/saatı texniki cəhətdən istehlaka yararlıdır. Yerdə qalanı - 7 mlrd. kvt. Saatı iqtisadi cəhətdən səmərəli. 7 mlrd. kvt. saatının ancaq 21,4 faizindən istifadə olunur. Araz çayının hidroenerji potensialına gəldikdə isə onun 7 mlrd.kvt saatdan çox olmağını qeyd edə bilərik. Daimi və dövri mövcudlaşan göllər 750-dən çox deyildir. Azərbaycanda torpaq, meşə ehtiyatları da ölkədə məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsində öz təsirini göstərir. Belə ki, torpaq fondu 8,7 mln. ha-a bərabər olmaqla, meşə sahəsi ümumi ərazinin 11,5 faizini təşkil edərək 1,0 mln.ha-dan çoxdur. Azərbaycanda kurort-rekreasiya resurslarının xüsusi
əhəmiyyəti vardır. Şuşa, Şəki-Zaqatala, Şamaxı, Naxçıvan, Gəncə- Qazax, Xəzər dənizi sahilləri bu sahədə seçilən bölgələrdir. Azərbaycanda əhali qədim məskunlaşmaya malikdir. Onun milli tərkibinin 91 faizdən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edir. Orta sıxlıq 95 nəfərə çatır. Şəhər-kənd əhalisinin nisbəti 52:48 təşkil edir. Əmək ehtiyatları 4400 min nəfərdən çoxdur. Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutan «Azərbaycan regionlarının iqtisadi inkişaf səviyyəsinin daha da inkişaf etdirilməsi» haqda dövlət proqramı həyata keçirilir. Azərbaycanda təsərrüfat sahələri bir qayda olaraq maddi və qeyri- maddi istehsal sahələrinə bölünür. Maddi istehsala sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və rabitə,tikinti, ticarət, ictimai iaişə, tədarük daxildirsə, qeyri-maddi istehsalda elm, maarif, səhiyyə, bədən tərbiyəsi, mənzil təsərrüfatı, idarəetmə sahələri vardır. Azərbaycan Respublikası deyildiyi kimi əlverişli coğrafı mövqeyə, zəngin və rəngarəng təbii şəraitə və təbii ehtiyatlara
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|