R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent

ki,  M.Blondel  hələ  1888-ci  ildə  öz  təlimi  üçün  «praqmatizm»  terminini 
müstəqil  düşünmüşdür.  Lakin  fəlsəfə  tarixçilərinin  qeyd  etdiyi  kimi, 
praqmatizmlə  fransız  «hərəkət fəlsəfəsi»  arasında mühüm fikir ayrılıqları 
mövcuddur.  Fikir  ayrılıqları  praqmatizmin  özünün  daxilində  də  vardır. 
Məsələn,  1902-ci  ildə  fəlsəfə  lüğətinin  ikinci  cildində  (lüğət  Balduin 
tərəfindən  tərtib  edilmişdi)  Pirs  «Praqmatizim»  məqaləsində  Cemsin  və 
ingilis  filosof-praqmatisti  F.K.S.Şilleriı  (1864-1937)  ideyaları  ilə özünün 
likir  ayrılıqlarını  qeyd  edirdi.  Bir  neçə  il  keçdikdən  sonra  isə  təliminə 
«pramatikloşdirmə» sözünü daxil etmişdi.
C.S.Pirs  onda  təkid  edirdi  ki,  bizim  əminliyimiz praktiki  fəaliyyətin 
rəhbər  qaydasından  ibarətdir.  Praktiki  maraq  həqiqət  axtarışının,  başlıca 
səbəbidir.  Bunun  əhəmiyyətlilik  dərəcəsi  onun  praktiki  faydalılığmdan 
asılıdır.
Ç.S.Pirs  özünün  fəlsəfi-sosioloji  təlimində  Kontun  və  Spcnserin 
pozitivi/.m  ideyalarını  F.V.J.Şellinqin  «gjzitivizmi»  ilə  daha  dəqiq desək, 
onun  pozitiv  fəlsəfəsi  ilə  birləşdirməyə  səy  göstərirdi.  Bununla  əlaqədar 
olaraq o, təsdiq edirdi  ki, dini inam insan həyatının mühüm amilidir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dini  ideyalar praqmatistlorin  fəlsəfi  dünya­
görüşündə  iistün  rola malikdir.  Məsələn,  U.Ccms  birbaşa boyan edirdi ki, 
praqmatizm  -   bu,  elmlə  din  arasında  vasitəçidir.  F.K.S.Şiller  də  analoji 
görüşlərin tərəfdarı  idi.
Amerika  praqmatizminin  fəlsəfi  ideyaları  praqmatisl  hüquq  sosiolo­
giyasının  formalaşmasına  müəyyən  təsir  göstərmişdir.  Praqmatist  hüquq 
sosiologiyasının  ən  böyük  nümayəndəsi  isə  Rosko  Paund  (1870-1964) 
olmuşdur.  O,  hüquq  qaydasının  sabitliyi  ilə  hüquqda  dəyişikliklərin  zə­
ruriliyi arasında ziddiyyətlər problemi  birinci yerə çəkmişdir.
Sosiologiya sahəsi üzrə hüquqşünasları nə maraqlandıra bilər?
Bu  suala  cavab  verməkdən  ötrü  doqmatik  hüquqla  bağlı  hüquqi 
fəaliyyətin  mühafizəkar cəhəti  haqqında təsəvvürə  malik olmaq  lazımdır. 
Bunlara  ənənəvi  olaraq  mülki  hüquq,  mülki  proses,  cinayət  hüququ,  ci­
nayət prosesi, maliyyə hüququ, aqrar hüquq və s.  aid edilir.
Bu  fənnlərin  mərkəzi  vəzifəsini  hüququn  həmin  sahəsində  qüvvədə 
olan  göstərişlərin  mənasının  təfsiri  və  aydınlaşdırılması,  bu  göstərişlərin 
qaydaya  salınması  və  hüquqi  göstərişlərin  birmənalı  cavab  vermədiyi  və 
ya  ümumiyyətlə  fəaliyyətsiz  olduğu  məsələlərin  yeni  həllinin  axtarışı 
yolu ilə onların bir-birilə razılaşdırılması  təşkil edir.
Doqmatik  yuridik  foıınlər  müvafiq  anlayışların  ümumi  qanunauy­
108
ğunluqlarının  və  formulələrinin  aşkar edilməsi  vasitəsilə  hadisələri  təsvir 
və  təfsir  etməyə  heç  vaxt  cəhd  göstərmirlər.  Bu  fənnlər  həmçinin  real 
səbəb-nəticə qanunauyğunluqlarını aşkar edən ümumi biliyə nail  olunma­
sına  cəhd  göstərmirlər,  çünki  buna ümumi  qanunların  formuləsinin  ikinci 
dərəcəli  vəzifəsi  kimi  baxırlar.  Sözün  qısası,  doqmatik  elmin  (doqmatik 
hüquqi  fənnlərin)  başlıca  məqsədi  yeni  anlayışların  konstruksiya  edil­
məsi  deyil,  sadəcə  olaraq  anlayışların  məntiqi  cəhətdən  qaydaya  salın­
m asıdır.
İndinin  özündə  də  belə  hesab  olunur  ki,  huquqşünas-dövlətşüııas 
üçün  dövlət  həyatının  başlanğıclarının  öyrənilməsi  zamanı  doqmatik 
metod, yəni ümumi yuridik  anlayışların sistemli təsviri, təsnifatı və təfsiri 
(filologiya və məntiq çərçivəsində) metodu  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb edir.
Doqmatik  metod  bəzən  formal-yuridik  və  ya  sadəcə  olaraq  yuridik 
metod  adını  daşıyır.  Bu  metod  heç  də  ziyanlı  deyil,  əksinə,  son  dərəcə 
dəyərli  və  faydalıdır.  Çünki  ağırzəhmətli  və  səliqəli  iş  olmadan  hüququn 
sistcmləşdiriciləri  xalis  fəlsəfi  diskussiyalar  meydanına  çevrilməklə  risk 
etməli  olardılar.  Formal-yuridik  metodun elmi  əhəmiyyəti  haqqında  Vena 
hüquq  məktəbinin  uğurları  şəhadət  verir.  Həmin  məktəbin  banisi  və  ən 
nüfuzlu  nümayəndəsi  avstriyalı  hüquqşünas,  hüquqi  normativizın  doktri­
nasının  yaradıcılarından biri  llaııs Kclzcn sayılır.  O,  ncokantçılığm  fəlsəfi 
zəminlərindən  kənara  çəkilərək,  yurisprudensiyaya  xalis  normativ  (onıın 
müstəsna  prcdınctini  varlıq  deyil,  vacib  olan  təşkil  edir)  fənn  kimi  ba­
xırdı.  Dövlətin,  suverenliyin,  dövlətin  və  hüququn  qarşılıqlı  əlaqəsinin 
dərk  edilməsində  həmin  konsepsiyaya  tərəfdar  çıxan  Kclzcn  ümumi  hü­
ququn  əsas  problemlərinin  orijinal  qoyuluşunun  tamamilə  yeni  əsaslan­
dırılmış,  hamılıqla  qəbul  olunan  nəticələrdən  fərqlənən  nəticələrinə  gəlir. 
Məhz  bunun  əsasında  ingilis  Con  Oslinin  və  onun  məktəbinin  analitik 
yurisprudcnsiyasına baxmaq olar.
Beləliklə,  dövlət  və  hüquq  nəzəriyyəsinin  maraqlar  predmetini  onun 
klassik  izahında  sosial  gerçəkliyin  dinamik  hadisəsi  kimi  hüquq  deyil, 
yalnız müəyyən göstərişlərin hansısa statistik, formal  strukturundan ibarət 
olan  hüquq  təşkil  edir.  Buna  uyğun  olaraq  yurisprudensiyada  qanunları 
maddi  (məzmununa  görə)  və  formal  mənada  fərqləndirmək  qəbul  olun­
muşdur.
Bəzi  hüquqşünaslar  maddi  mənada  qanun  dedikdə,  tam  bir  sıra  cy- 
nicinsli  hallar  üçün  ümumi  qayda  yaradan,  dövlət  tərəfindən  verilən  hü­
quq  normasım  nəzərdə  tuturlar.  Formal  mənada  qanun  dedikdə  isə.
109

---

adətən,  dövlət  hakimiyyətinin  müxtəlif orqanları  tərəfindən  verilən,  nor­
malar başa düşülür. Qanun verən belə orqanlar qanunvericilik orqanları 
adlandırılır.
Mövcud  olan  bəzi  mülahizələrə  görə,  XIX  yüzilliyin  hüququn  ma­
hiyyətini  açmağa  və  onun  oxşar  etik  normalardan  fərqlərini  müəyyən 
etməyə  iddialı  olan  nəzəriyyələrin  əksəriyyəti  özlərinə  məxsus  müx­
təliflikləri ilə aşağıdakı  iki qrupa bölünə bilər:
1) hüququ, onu təşkil  edən normaların  məzmununa görə, yəni maddi 
əlamətinə görə müəyyən edən nəzəriyyələr;
2)  hüququ,  məzmunundan  asılı  olmayaraq,  bu  və  ya  digər  formal 
əlamətinə görə müəyyən edən nəzəriyyələr.
Birinci  qrupdan  olan  ən  geniş  yayılmış  nəzəriyyə  hüququ  azadlıq 
ölçüsü  hesab edən  nəzəriyyədir.  Bu nəzəriyyə T.Hobbs,  İ.Kant, Q.F.Pux- 
ta,  Q.V.F.licgcl,  B.N.Ciçcrin  və başqaları  tərəfindən irəli sürülmüşdür.
İkinci  son  dərəcə  geniş  yayılmış  nəzəriyyə  hüququ maraq  kimi  izah 
edən  nəzəriyyədir.  Həmin  nəzəriyyə  Almaniyada  R.İycrinq,  Rusiyada isə 
XIX  yüzillikdə  N.M.Korkunov  və  S.A.Mııromets  tərəfindən  irəli  sürül­
müşdür.  İyerinq və Mııromets hüquqi  (yuridik)  cəhətdən müdafiə olunan 
marağı  hüquq  hesab  edir.  Korkunov  hüquqda,  müxtəlif maraqları  qiy­
mətləndirən  mənəviyyatdan  fərqli  olaraq  maraqların  fərqləndirilməsini 
görür.
Yuxarıda  göstərilən  iki  nəzəriyyə  əleyhinə  belə  bir  etiraz  irəli  sü­
rülür:  hüquq  normalarının  heç  də  hamısı  maraqların  müdafiəsini  və  ya 
fərqləndirilməsini  güdmür.  Təsəvvür  edək  ki,  insan,  bəzən  heç  do  onun 
üçün  elə  bir  maraq  doğurmayan,  yaxud  maraqdan  ibarət  olmayan 
obyektlərə malik olmaq hüququna malik ola bilər.
Çox  və  ya  az  dərəcədə  yayılmış  nəzəriyyələrdən  biri  hüququ,  onun 
normasının  məzmununa görə  müəyyən  edən  və  hüququ «etik minimum», 
yəni  mənəviyyatın  bir hissəsi  hesab edən  nəzəriyyədir.  XIX  yüzillikdə bu 
nəzəriyyənin  tərəfdarı  alman  filosof-irrasionalisti  A.Şopcnhaycr  (1788- 
1860),  məşhur  alman  hüquqşünası  Q.EUinck,  rus  dini  filosofu  VI.S.So­
lovyov olmuşdur.
Bəzi  alimlər  hüququ  qüvvə  (T.Hobbs,  B.Spinoza,  R.İycrinq), 
nümunəvi bərabərlik və azadlıq (VI.S.Solovyov) kimi müəyyən edirlər.
Bir  çox  hüquqşünaslar  belə  güman  edirlər  ki,  hüququ  məzmununa 
görə  müəyyən  etmək  olmaz,  çünki  məzmun  çoxşaxoli  və  son  dərəcə  də­
yişkəndir.  Buna  görə  do  onlar  hüquq  normalarının  bütün  digər  norma­
1.10
lardan və sosial həyat qaydalarından  fərqini  formal  əlamətlərdə axtarırlar. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  hüququ  onun  mənşəyinin  mənbəyi  üzrə  müəy­
yən  edirlər.  Bu  halda  dövlət  tərəfindən  müəyyən  edilən  və  ya  tanınan 
normaları  hüquq  hesab  edən  nəzəriyyə  xüsusi  populyarlıq  qazanmışdır. 
Bu  nəzəriyyənin  görkəmli  müdafiəçilərindən  biri  R.İyerinqdir,  O,  qeyd 
edirdi  ki,  dövlət  hüququn  yeganə  mənbəyidir.  Bu  baxışlara  professor 
Q.F.Şcrşcncviç də tərəfdar çıxmışdır.
Mövcud  olan  daha  bir nəzəriyyəyə  uyğun olaraq  hüququn  mahiyyəti 
normaların  məcburiliyindən  ibarətdir.  Bir vaxt X.Tomazinin  irəli  sürdüyü 
və İ.Kakt,  İ.Q.Fixte tərəfindən müdafiə olunan bu  nəzəriyyə XI  yüzilliyin 
başlanğıcında çoxlu sayda tərəfdarlar (apmışdı.
Doqmatik yurisprudensiya  çərçivəsində hüququn mahiyyəti  haqqında 
gedən  mübahisələr  ya  sxolastik  formal  məntiq  ruhlu  formal-normativisl 
distinksiyalara  gətirib  çıxarmış,  ya  da  problemi  fəlsəfi-etik  möhtəkiılik 
tərəfinə çəkmişdir.  Hüququn  tarixi  cəhətdən  dərk  edilməsinə açıq  tələbat, 
yəni  hüququn  qanunauyğun  inkişaf  edən  tarixi  hadisə  kimi  başa 
düşülməsi  tələbatı  bütün  hüquqşünaslar tərəfindən  hiss  edilmişdir.  Bunun 
üçün  elmdə  müəyyən  metodoloji  bazisin  olması  zəruridir.  Hələ  çox  da 
uzaq  olmayan  keçmişdə  sonuncu  instansiyada  həqiqəti  bilən  metodoloji 
hami roluna  fəlsəfə iddialıq  etmişdi.  Lakin XIX yüzilliyin  ikinci yarısında 
onun  iddiaları  həddən  artıq  güclü,  elini  cəhətdən  arqumentləşdirilməmiş 
və  praktiki  cəhətdən  əhəmiyyətsiz  görünmüşdür.  Məhz  bu  vaxt  sosiolo­
giya  özünün  meydanda  olduğunu  bəyan  etmişdi.  Lakin  sosiologiya  üçün 
do hər şey o qədər do sadə olmamışdır.
Sosiologiyanın  inkişafında  yurisprudcnsiyanın  və  hüquqşünas­
ların  rolu.  Sosiologiya  XIX  yüzillikdə  ictimai  həyatı  elmi-empirik  tədqi­
qatlara çağırsa da,  lakin  özü belə növ  ibrətamiz nümunələr nümayiş etdir­
məsə  də,  bütövlükdə  spekulyativ  fəlsəfədən  ancaq  öz  iddiaları  ilə  fərq­
lənən spckulyativ-nəzəri  fənn olaıaq qalırdı. Ona görə do hüquqşünasların 
sosiologiyaya  marağının  səbəbləri  haqqında  əvvəllər  qoyulmuş  sualın 
cavabını  məhz  sosioloji  nəzəriyyələrdə  axtarmaq  lazımdır.  Bu  halda  göz 
önünə,  hər  şeydən  əvvəl,  ictimai  həyatın  dinamikasının  başa  düşülmə­
sinə təkamüllü yanaşmanın  əsaslandırılması  gəlir.
Məlum  olduğu  kimi,  təkamül  nəzəriyyəsi  hüquqşünaslıqda  XIX  yü­
zilliyin  başlanğıcında  hökmran  mövqe  tutmuş  və  ilk  əvvəllər  İ.Nyutonun 
fizikası  (mcxanikası)  çərçivəsindən  bu  nəzəriyyənin  çıxaraq  uzağa  get­
məsi  mənasında  folsofı-metafızika  xarakterinə  malik  olmuş  və  mücərrəd
111

---