R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

Lisoniy va nutqiy birlik
1. 
Fonema va tovush. 
Eng kichik bir yoqlam a (ya’ni faqat 
shakliy to m o n d a n iborat) lisoniy birlik — fonema. F o n em a 
muayyan til egalarining m a ’lum tovush tipi haqidagi um um iy 
tasaw u ri. H a r bir fonem a so'zlovchi . ngida o 'z tipini farqlovchi 
belgilari 
majmui 
asosida 
vujudga 
kelgan 
maxsus 
«akustik- 
artikulyatsion portret» yoki «tovush ubrazi» sifatida saqlanadi. 
M uayyan fonem aning farqlovchi belgiLii uning artikulyatsion va 
akustik xususiyati asosida shakllanadi. Artikulyatsion belgi muayyan 
tovushni talaffuz qilish u c h u n nutq a ’zolarining bir xil harakatga 
moslashgan avtomatik, standart holati haqidagi t a s a w u r bo'lsa,
36

---

akustik belgi sifatida bir turdagi tovushga xos talaffuz sifati va 
miqdori tushuniladi.
0 ‘zbek tilida so‘zlovchi shaxsning ongida hozirgi o ‘zbek 
tilidagi 30 ta tovush tipi — fonema haqida m a ’lumot bor. Bu 
m a ’lumot kishi ongida uning til o ‘rganishi, o'zgalar va o'zining 
nutqini kuzatish natijalari sifatida hosil bo'ladi. Masalan, o'zbek tili 
sohibi o'z ining eshitish va so'zlash a ’zolari faoliyatini kuzatish 
natijasida [a] fonemasining unlilik, kenglik, lablanmaganlik, [и] 
fonemasining 
unlilik, 
torlik, 
lablanganlik, 
[p\
fonemasining 
undoshlik, shovqinlilik, jarangsizlik, portlovchilik, lab-lablik kabi 
belgilarga ega ekanligi haqidagi «tabiiy» (go'yoki o'z i hosil 
qilingan) bilimga ega bo'ladi. N utq so'zlaganda, ana shu um um iy 
belgini jonlantirishga, ongidagi imkoniyatni voqelantirishga, fonetik 
um um iylikni xususiylashtirishga harakat qiladi.
Lisoniy 
birliklar 
nutqiy 
birliklarga 
nisbatan 
miqdoran 
cheklangan b o ‘Isa-da, am m o ularning soni ham sanoqli emas. Shu 
boisdan ularning xotirada saqlanish mexanizmini bilish lozim 
bo'ladi.
M a ’lumki, inson narsani uning umumlashtiruvchi va farqlovchi 
belgilari asosida xotirada saqlaydi. Xotirada saqlanishi lozim 
bo'lgan narsa m iqdor jihatdan ko'p bo'lsa, eslab qolishning asosiy 
yo'li — tasniflash, ya’ni guruhga ajratish. Tasnif esa o'xshash va 
noo'xshash, um um iy va farqlovchi belgilarini aniqlash asosida 
kechadi. Bu tamoyil barcha lisoniy birliklar, xususan, fonemalar 
tasnifida h am to 'la amal qiladi.
Hozirgi o'zbek tilida 30 ta fonema so'zlovchi ongida, a w alo , 
ikki guruh — unli va undoshga bo'lingan holda mavjud bo'ladi. Bu 
guruhlar tovush talaffuzidagi 
ovoz va 
shovqinning 
ishtiroki 
darajasiga 
qarab 
belgilanadi. 
Bo'linish 
shu 
tarzda 
alohida 
fotiemagacha davom etib boradi. Unli ham, undosh ham qaram a- 
qarshi belgilari asosida kichik guruhchalarga bo'linib boraveradi. 
Masalan, 
o'z bek tilidagi 6 ta unli bir tizim 
bo'lib, 
ular 
shovqinsizligi bilan undoshdan ajraladi. Biroq bu tizimchaning o'zi 
h am
unsurlarning 
qarama-qarshi 
belgilari 
asosida 
bo'linadi. 
Unlilarning qarama-qarshi qo'yiiishi quyidagicha (5-jadval):
_________________________ ______________________ 
5-jadva I
I
U
E
O'
A
0
Ъ1

---

U m u m a n olganda, m inim al lisoniy birlik b o i g a n fonem a inson 
nutq a ’zosi yordam ida vujudga kelgan tovush ko'rinishlarining 
u m u m iy andozasi b o i i b , cheksiz tovushning um um lashm alari 
qatori sifatida ongda yashaydi. So'zlovchi ushbu psixo-akustik 
obraz asosida nutq a ’zolarini harakatga keltirib, tovush hosil qiladi. 
Yoki tinglovchi o ‘zga to m o n id a n hosil qilingan tovushni eshitish 
orqali ongidagi andozaga solishtirib ko'radi.
F o n em an in g
m a ’no 
farqlash xossasi 
mavjud 
b o i i b , bir 
fonem aning 
turli 
ko'rinishi 
b o i g a n
tovushlarda 
bu 
hodisa 
kuzatilmaydi. Bir fonem aning nutqiy varianti b o i g a n tovush 
boshqa fonem aning varianti b o i g a n tovush bilan almashtirilsa, so'z 
m a ’nosi yangilanadi, y a ’ni boshqa so'zga aylanadi. Qiyoslang: 
[i
qora
] va [
qara
], 
[ota\
va [
ata
], 
[ona]
va 
[ana].
Shu boisdan h a m
fonem aga tilning m a ’no farqlovchi eng kichik birligi deb t a ’rif 
berildi. Bir fonem aning turli varianti m a ’no farqlamaydi. Masalan, 
til oldi va til orqa 
(o")
unlilari quyida m a ’no farqlamagan: 
0
Ч-
0
Ч.