R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

[qaratqich kelishigidagi mustaqil so ‘z + egalik shaklidagi
mustaqil s o ‘z=qaratuvchi va qaralmishning turli munosabatlari]
qolipi — U M IS ining (mustaqil so‘z atamasi uchun qulaylik 
maqsadida tilshunoslar tom onida n qabul qilingan inglizcha 
word
so'zining bosh harfi bo'lgan W shartli belgisidan foydalanamiz: 
[\yqaratqich kelishigi . \yegaiik qo'shimchasi] tarzida) voqelanishi. 0 ‘zbek
tilida barcha gaplar esa AHVOlar sifatida [kesimlik qo'shimchalari 
bilan shakllangan atov birligi], ya’ni 
[WPm] 
(bunda 
(W) —
yuqoridagidek mustaqil so'z, atov birligi, 
(Pm) 
esa kesimlik 
k o ‘rsatkichi bo'lib, 
predikat, m arker
so'zla.Ining bosh harflaridan 
iborat) U M IS ining yuzaga chiqishi.
Esda tutish kerakki, 
U M IS hech qachon muayyan bir 
A H V O da t o ‘la-to ‘kis voqelana olmaydi, unda o'zining m a ’lum bir 
qisminigina yuzaga chiqaradi. Masalan, [WPm] U M IS i 
Men keldim
gapida boshqa, 
Ketadimi?
gapida boshqa bir qirrasini nam oyon 
qilgan. G apning darak va so'roq belgilari bir butun holda birdaniga 
voqelana olmaydi. Biroq AHVO U M IS d a n tashqarida h am bo'la 
olmaydi. H a r qanday sodda gap baribir 
[WPm] 
U M IS i doirasidan 
tashqariga chiqa olmaydi. Buni So'fi Olloyor HAQ (U M IS ) va sifat 
(tajalli, AHVO) munosabati misolida mahorat bilan tasvirlaydi:
Subutiydir aning ( y a ’ni HAQning) sakkiz sifoti,
Sifot zoti emas, na g'ayri zoti.
M azmuni: H AQ ning sakkizta sifati barqarordir, biroq ulardan 
birortasi ( o ‘z - o ‘zicha, yakka holda) uning zoti (U M IS )n i tashkil 
eta olmaydi.
Til, lison, m e’yor va nutq munosabati
U M IS va AHVO munosabati dialektikaning (ya’ni butun 
borliq — tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosiy yashash) 
qonuniyatidan biri bo'lganligi sababli, u har bir fanda o'ziga xos
31

---

tarzda xususiylashadi. U M IS n in g tildagi tajallisi 
lison,
AHVOniki 
esa 
nutq
deb yuritiladi. Lison va nutqning m ajm ui 
til
deyiladi.
Tilshunoslikda lisoniy va nutqiy jihatni farqlashga intilish 
ushbu fan bilan tengdosh. C hunki har qanday fan cheksiz 
hodisalarni um um lashtirishni o 'z oldiga m aqsad qilib qo'yadi. 
Xususiy 
hodisalar 
zamiridagi 
um um iylikni 
ko'rishga 
intilish 
bilishning har ikkala bosqichi (fahmiy va idrokiy)da h am mavjud. 
Shu boisdan aytish m um kinki, bilishning fahmiy bosqichi mutlaq 
xususiylik bilan o'ralashib qolmaganligi kabi, idrokiy bosqich ham
m utlaq um um iylikni — U M IS n i tiklay olmaydi. Biroq har bosqich 
o 'z vazifasiga ega. C hunki h ar bir davr o 'z fani oldiga muayyan 
m aqsad va aniq talablarni qo'yadi. «Fanlarning taraqqiyoti shu 
davrning ilg'or falsafiy fikri, davr u c h u n yetakchi bo'lgan fan 
sohalarining 
yutuqlari 
bilan 
uzviy 
bog'liq. 
Turli 
fanlarning 
manbalari k o'p qirrali bo'lganligi sababli, davrning yetakchi falsafiy 
fikri aniq fanlardan o'rganish m anbaining qaysi tomonlariga 
alohida e ’tibor berish lozimligini, borliqdagi mavjud qonuniyatlarni 
m antiqiy kategoriyalarda qay usulda aks ettirish y o ilarin i belgilab 
beradi» ( H . N e ’matov). Shu asosda aytish m um kinki, zamonaviy 
o 'zbek tilshunosligining 
birinchi bosqichi, 
dialektika 
nuqtayi 
nazaridan, tildagi U M IS va A H V O ni bir-biridan farqlamay tasnif 
etish bosqichi. Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab 
o'rganish a w a lo , tilshunoslar V.fon H um boldt, B.de Kurtene va
F.de Sossyur nom i bilan bog'liq. Lison va nutqning farqlanishi, 
tilga tizim sifatida yondashuv XX asr j a h o n tilshunosligida tub 
burilish sifatida baholanadi. C h u n k i u mavjud qarashlarni tubdan 
o'zgartirib yubordi.
Tilga, xususan, o'z bek tiliga sistema sifatida yondashuvning 
dastlabki yillarida 
lison
o 'r n id a
til
atamasi qo'llanilib, u ko'p
m a ’nolilik tabiatiga ega bo'lganligi sababli ayrim chalkashliklarni 
keltirib chiqarar edi. C h u n o n c h i, insonning nutq so'zlash qobiliyati 
ham , nutqi ham ushbu a ta m a bilan yuritilar edi. Shu boisdan 
nazariyotchi tilshunoslar U M IS n in g tildagi voqelanishiga nisbatan 
lison
atamasini qabul qildilar. Natijada, 
til, lison, nutq
munosabati 
quyidagicha tushunildi (2-jadval):
2-jadval
T IL
L IS O N
M E ’Y O R
N U T Q
32

---

Yuqorida U M IS va AHV Oning tildagi tajallisi misolida lison 
va nutqning o ‘zaro munosabati haqida kirish xarakterida so‘z 
yuritildi. Endi unga batafsil to'xtalinadi.
Til 
— sof lisoniy qobiliyat va imkoniyat. U tafakkurni 
shakllantirishga (kodlashtirishga), xotirada q a t’iy sistemaga tizib 
saqlashga, axborotni uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi 
m uhim (birlamchi) insoniy ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi. 
Tilda bosh ichki ziddiyat — atash (nominativ) va ifodalash 
(ekspresiv) vazifalarining dialektik birligi.
Lison 
— U M IS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko'p 
qavatli sathlaridan tashkil topgan barqaror, tashqi muhit t a ’siriga 
o 'ta
sezgir, 
o'zgarish, 
rivojlanish 
va 
moslashish 
im m anent 
qobiliyatini o 'z ichida mujassamlashtirgan murakkab qurilishli 
iyerarxik sistemasidir. Lison deyilganda, m a ’lum bir jamiyatning 
barcha a ’zolari uchun a w ald an (oldingi avlodlar tom onidan) tayyor 
holga keltirib qo'yilgan, h am m a uchun um um iy va majburiy, fikrni 
ifodalash va boshqa maqsad uchun xizmat qiladigan birliklar 
ham da bu birliklarning o'zaro birikish qonuniyatlari yig'indisi 
tushuniladi.