R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

o ‘y\
so'zini aytganda, (o') ni til oldi, boshqalar 
esa til orqa unlisi sifatida talaffuz qiladi. Baribir, bu so'z 
(o')
tovushlari 
qanday 
bo'lishidan 
qat'i 
nazar, 
«fikr», 
«xayol» 
m a ’nolarini beradi. Lisoniy birlikning varianti orasidagi bunday 
m unosabat ziddiyatsiz m unosabat deyiladi.
Ziddiyat paradigmatik munosabatning xos ko'rinishi va xossasi 
sifatida sintagmatik munosabatga qaram a-qarshi qo'yiladi .
M a ’lum bir lisoniy birlik m ansub ziddiyatlar majmui bu 
birlikning 
paradigmatik 
sifatini 
aniqlashda, 
paradigmatik 
muayyanlashtirishda hal 
qiluvchi 
rol 
o'ynaydi. 
Paradigmatik 
muayyanlashtirish 
birlikning 
boshqa 
birlikdan 
farqlanuvchi 
substansial tabiatini oydinlashtirish demakdir.
Tilshunoslar 
lisoniy 
ziddiyatni 
bir 
necha 
to m o n d a n
tasniflaydilar:
1. Ziddiyat tizimida tutgan o'rniga ko'ra.
2. Ziddiyat a ’zolarining o'z aro m unosabatiga ko'ra.
3. Turli vaziyatda ziddiyatning amal qilishiga ko'ra.
Lisoniy ziddiyat, ziddiyat tizimiga munosabatiga ko'ra,
o 'lc h a m i va uchrovchanlik belgilari bilan farqlanadi.
Lisoniy ziddiyat o'lchoviga ko'ra, bir o 'lcha m li va ko'p
o'lc h a m li turga bo'linadi.
Agar belgilar majmui tizimda zidlanuvchi ikki a ’zo uchungina 
am al qilib, boshqa a ’zoga tegishli bo'Imasa, bir o'lcham li ziddiyat 
deyiladi. Masalan, o'zbek tilidagi [f] va [/;] fonemalari hosil bo'lish 
o'rniga k o'ra «yon» va «bo'g'iz» belgilari asosida zidlanib, bu belgi 
u n d o sh lar tizimining boshqa a ’zolarida uchram aydi. C hunki bu
46

---

undoshlar o'z bek tili fonologik tizimida yagona yon va yagona 
b o ‘g ‘iz undoshlaridir.
K o ‘p o i c h a m l i ziddiyatda zidlanuvchi birlikdagi belgi boshqa 
a ’zoda ham uchraydi. Masalan, til oldi undoshlari bo'lgan [
m ] —
[i
d]
zidlanar ekan, [m]dagi «til oldi»lik belgisi [
d
] fonemasida ham 
mavjud. Bunda a ’zolar boshqa belgi asosida zidlanadi.
«Uchrovchanlik» belgisiga ko'ra ziddiyat ajralgan va m untazam
ziddiyatga bo'linadi. Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib 
olinadiki, bu belgi boshqa ziddiyatga asos bo'la olmaydi. Masalan, 
unlilarning lablangan-lablanmaganlik belgisi faqat teng qiymatli 
ziddiyat uchun asos bo'ladi. Bunday ziddiyat «ajralgan» ziddiyat 
deyiladi. Lekin tilning ko'tarilish darajasiga k o'ra belgisi teng 
qiymatli ziddiyatga ham asos bo'lib xizmat qiladi.
Bir belgi turli a ’zoni juftlab zidlash uch u n xizmat qilsa, 
m untazam ziddiyat deyiladi. Masalan, erlik, ayollik jinsi asosidagi 
ziddiyat 
\ota]-[ona
\ , 
[o‘g ‘il\-\qiz\, [aka]-]singil], \chol\-[kampir\
ziddiyatida uchrayveradi.
A ’zolari orasidagi munosabatga ko'ra ziddiyat:
A) noto'liq (privativ);
B) darajali (gradual) ;
D) teng qiymatli (ekvipolent) 
kabi turga bo'linadi.
N o to 'liq ziddiyatda qarshilanuvchi 
a ’zodan 
biri 
ziddiyat 
belgisiga ijobiy, boshqasi esa betaraf m unosabatda b o ia d i. Masalan, 
[bola]
va 
[o‘g ‘H]
leksemalarini olaylik. U lar «erkak jinsli» deb 
atalgan ziddiyat belgisiga ikki xil munosabat bildiradi. Bu belgi 
[o‘g ‘il]
leksemasi semantik tarkibida aniq berilgan, shu boisdan 
uning munosabati ijobiy yoki belgilangan deyiladi va shartli 
ravishda [+] belgisi bilan beriladi. 
]bola]
leksemasida esa jins belgisi 
aniq emas. Chunki uning semantik tarkibida «ег» yoki «ayol» (ya’ni 
jins) semasi yo'q. Boshqacha aytganda, bola o'g'il ham, qiz ham 
bo'lishi 
mum kin. 
Shuning 
uchun 
bu 
leksemaning 
ziddiyat 
ko'rsatkichiga ishorasi belgilanmagan ( n o m a i u m , majhul) deyiladi 
va shartli ravishda + / - yoki О (nol) belgisi bilan beriladi. Bu 
chizm ada quyidagicha beriladi (10-jadval):
10-jadval
«erkak»
\ o ‘g ‘il\
( + )
\bola]
(0)
N o to'liq ziddiyat tilning barcha sathida amal qiluvclv muhim 
qonuniyatdir. 
Masalan, 
morfologiyada 
leksemalarni 
umumiy 
grammatik m a ’nosiga ko'ra mustaqil va nomustaqil kksemaga
47

---

bo'lish privativlik asosida amalga oshiriladi. B unda «lug'aviy m a ’no 
ifodalay olmaslik» noto'liq ziddiyatning belgisi bo'lib, ziddiyatda 
mustaqil leksema belgilanmagan, kuchsiz a ’zo bo'lsa, nomustaqil 
leksema belgili, kuchli a ’zo sifatida nam oyon bo'ladi (U -jadval):
11-jadval
«lug'aviy m a 'n o ifodalay olmaslik»
[nomustaqil leksemalar] (+)
[mustaqil leksemalar] (0)
C h u n k i mustaqil leksema lug'aviy m a ’no ifodalashi ham, 
nom ustaqil leksema vazifasida kelishi ham m um kin. Masalan, ot 
ko 'm ak c h i, fe’l ko'm akchi, ko'm akchi fe’l va h.lar nomustaqil 
leksema kabi lug'aviy m a ’noga ega bo'la olmaydi.
N o to 'liq ziddiyatda belgi tanlash ixtiyoriy emas. Masalan, bir 
qarashda yuqoridagi ziddiyatda belgini «lug'aviy m a ’no ifodalash» 
deb ham , «lug'aviy m a ’no ifodalay olmaslik» deb h am qo'yish 
m u m k in d e k
tuyuladi. 
Keling, 
ziddiyat 
belgisini 
yuqorida 
qo'yilganidek emas, balki «lug'aviy m a ’no ifodalay olish» deb 
o'zgartirib ko'raylik (12-jadval):
12-jadval
«lug'aviy ma ’no ifodalay olish»
[mustaqil leksemalar] (+)
[nomustaqil leksemalar] (0)
Bu to 'g 'rim i? Birinchidan, noto'liq ziddiyatda qaysidir bir a ’zo 
О 
(nol) 
belgisini olishi 
kerak. 
Oldingi ziddiyatda 
mustaqil 
leksemalar ushbu belgiga ega edi. 
B unda endi 
nomustaqil 
leksemalar olishi kerakka o'xshaydi. Yo'q, bunday emas. Chunki 
nomustaqil 
leksema 
goh 
lug'aviy 
m a ’no 
ifodalash, 
goh 
ifodalamaslik xossasiga ega emas. Ziddiyatning ikkinchi a ’zosi [+] 
belgisiga egami? U (ya’ni mustaqil leksemalar) h a m i sh a 
«lug'aviy m a 'n o ifodalay olish» belgisiga ega bo'lib, boshqa xil 
vazifada qo'llanila olmaydimi? Yo'q, u b unday xususiyatga ega 
emas; oldingi ziddiyatda ko'rib o'tganim izdek, mustaqil leksema 
«lug'aviy m a ’no ifodalay olmaslik» belgisiga ega b o 'la oladi. [-] 
belgisiga h am ega. D em ak, keyingi «ziddiyat» ziddiyat emas. 
Ziddiyat lisoniy birlikning mohiyatini, substansial tabiatini o'z ida 
aks ettirm og'i lozim. Aks holda «sun’iy» ziddiyat kelib chiqadi. 
Boshqa ziddiyat kabi noto'liq ziddiyat ham obyektiv va xohish- 
irodamizga bog'liq emas.
Darajali ziddiyat a'zolari kamida uchta bo'lib, bir belgi 
(ziddiyat belgisi) ning o'sib borishiga ko'ra a'zo lar q ator hosil 
qiladi. 
Masalan, 
tilning 
ko'tarilishiga 
k o'ra 
unli .fonemalar
48

---