Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
159 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
xış edir. Kütlələr hesab edir ki, siyasətə qarışmaq ixtiyarları vardır və bunu tez-tez edirlər, lakin bəzən şüurlu şəkildə fəal- lıqdan çəkinir, hökumətə və marağı olan qrupların liderlərinə problemlərin özlərinin həll etməsinə imkan yaradırlar. Hazırda “plüralist” demokratiya modeli çox populyardır. Düzdür, onun başlıca qüsurunu onda görürlər ki, o, mütəşək- kil qruplara həddindən artıq əhəmiyyət verir və hakimiyyətin onlardan daha güclü olanın əlində cəmləşməsinin mümkün- lüyünü (“korporativizm”) lazımınca qiymətləndirmir. Robert Dal 1953-cü ildə çapdan çıxmış “Siyasət, iq- tisadiyyat və rifah” əsərin- də poliarxiyanı bir “proses” kimi nəzərdən keçirərək yazır ki, bəzi cəmiyyətlərdə demokratik məqsədlər hələ də aydın deyil və qeyri-liderlərin liderlər üzərində nisbətən güclü nəzarət həyata keçirməsi baxımından olduqca təxminidir. Dal bunu mümkün edə biləcək sosial proseslər sistemini “poliarxiya” adlandırmış- dır. Dal poliarxiyanın beş interpretasiyasını təklif edir: a) müxalifətə və hökumətin fəaliyyətinə müqavimət göstərənlərə qarşı dözümlülük səviyyəsi nisbətən yüksək olan, həmçinin hökumətin hərəkətlərinə və hətta müxtəlif rəsmi şəxslərin dinc yolla kənarlaşdırılmasına geniş təsir im- kanlarının olduğu rejim tipi. Aşağıda biz, R.Dalın fikrincə, “poliarxiyanın” fəaliyyəti üçün real zəmin yaradan yeddi təsisatı göstərəcəyik. b) “tarixi və ya inkişafda olan, mühüm təkamül yolu keçmiş, – o cümlədən millətin siyasi təsisatları olan dövlət- ləri demokratikləşdirmək və liberallaşdırmaq cəhdlərinin
160 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
təsiri altında, – müəyyən təsisatlar sırası kimi dərk edilə bilən demokratikləşmə məhsulu 1 . c) siyasi təsisatların demokratik prosesə uyğunluğun təmin edilməsinə istiqamətləndirilmiş yönümü kimi özünü göstərən demokratik prosesin zəruriliyi; ç) siyasi elitaların rəqabət mübarizəsinə siyasi nəzarəti şərtləndirən səlahiyyətin yoxlanılması sistemi; d) adi hüquqlara institusional qaydada təminat verildiyi və onların qorunduğu hüquq sistemi. Dal demokratiyanın nəzəriyyə və modellərinin hərtərəfli öyrənilməsi əsasında poliarxiyanın əvvəlcə altı, sonra isə mövcud modellərin daha adekvat təhlilinə imkan yaradan yeddi əlamətini fərqləndirmişdir: 1) hakimiyyət orqanlarının konstitusiya ilə təminat verilən seçkililiyi; seçkilərin köməyi ilə hökumətin qərarları üzərində nəzarət həyata keçirilir; 2) məcburiyyət mexanizminin olmadığı azad və ədalətli seçkilərin müntəzəm və vaxtaşırı keçirilməsi; 3) praktik olaraq bütün yaşlı əhaliyə seçkilərdə iştirak etmək hüququ verən ümumi seçki hüququ; 4) hakimiyyət orqanına seçilmək hüququ: bu hüquq praktik olaraq bütün yaşlı əhaliyə verilir, baxmayaraq ki, seçilmək hüququ verən yaş senzi seçkilərdə iştirak etmək hüququndan yuxarı ola bilər; 5) özünüifadə azadlığı: vətəndaşlar cəzaya məruz qal- maqdan çəkinməyərək, hakimiyyət orqanlarının, hökumətin,
1
Р.Даль. Полиархия, плюрализм и пространство. http://kant.narod.ru /dahl. htm
161 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru rejimin, sosial-iqtisadi quruluşun və hakim ideologiyanın tənqidi də daxil olmaqla, siyasi problemlərin geniş dairəsi barədə öz fikirlərini söyləmək azadlığı hüququna malikdirlər; 6) alternativ informasiya: vətəndaşların alternativ infor- masiya mənbəyi əldə etmək hüququ vardır, üstəlik bu alternativ informasiya mənbələri real şəkildə mövcuddur və qanunlarla qorunur; 7) assosiasiyaların muxtariyyəti; yuxarıda sadalananlar da daxil olmaqla, müxtəlif hüquqlarını həyata keçirmək üçün vətəndaşlar müstəqil partiyalar və maraqlar üzrə qruplar da əhatə edilməklə, nisbətən müstəqil assosiasiya və təşkilatlar yaratmaq hüququna malikdirlər 1 . F.Şmitter və T.K.Linn bu yeddi əlamətə daha ikisinin əlavə olunmasını təklif edirlər: 8) xalq tərəfindən seçilmiş rəsmi şəxslərin seçilməmiş rəsmi şəxslər tərəfindən müqavimətə məruz qalmadan özlə- rinin konstitusion səlahiyyətlərini yerinə yetirmək imkanları olmalıdır. Əgər hərbçilər, yaxud dövlət müəssisələri və ya idarələrinin əməkdaşları seçkili rəhbərlərdən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərmək, xüsusilə də xalq tərəfindən seçilənlərin qərarlarına veto qoymaq imkanına malikdirlərsə, demokra- tiya təhlükə qarşısında qalır; 9) dövlət suveren olmalıdır və daha yüksək siyasi sistem- lərdən asılı olmadan fəaliyyət göstərməlidir. Yəni, seçkili rəhbərlər kənarda razılaşdırılmadan hamı üçün məcburi olan qərarlar qəbul etməyə qadir deyilsə, onda sistemin demok- ratikliyi sual altındadır.
1
анализ перспектив. М., Алкигамма, 2004./Democracy and its Critics/ – New Haven; London, 1989, p.221.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|