RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
138 Q LOBALLAŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK mətində getmədi, ondan aynldı; Qərb ideal və normalarının yayılması hələlik nə vahid “yekcins” qərb- ümumdünya sivilizasiyasının formalaşmasına, nə də ayn- Qərb ölkələrinin “vestemizasiyasına” gətirib çıxardı. 2. Sivilizasiyalararası təsir balansı yerdəyişməyə uğ rayır. Qərbin nisbi nüfuzu azalır, Asiya sivilizasiyalarının iqtisadi, hərbi və siyasi qüdrəti yüksəlir: İslam demoqrafik “partlayışı” müsəlman ölkələri və onların qonşuları üçün gözlənilməz nəticələrə gətirib çıxaracaq, qeyri-qərb sivilizasiyaları öz mədəniyyətlərinin dəyər və əhəmiy yətini mühafizə edirlər. 3. Sivilizasiya faktorlarına dayaqlanan yeni dünya nizamı formalaşmaqdadır: mədəniyyətləri bənzər olanlar bir-biri ilə əməkdaşlıq edir; bir cəmiyyətin sivilizasiyasını “başqalaşdırmaq” cəhdləri əbəs görünür; ölkələr öz sivi lizasiyalarının “aparıcı - özək” dövlətləri ətrafında birlə şirlər. 4. Qərbin universal nümunə olmaq iddiası həmişə başqa sivilizasiyalarla münaqişəyə gətirib çıxanr, ən ciddi şəkildə bu, islam və Çinlə münasibətdə özünü göstərir; lokal səviyyələrdə, əsasən, müsəlman və qeyri- müsəlmanlar arasında baş verən qarşıdurmalar “doğma” ölkələrin birləşməsinə səbəb olur. 5. Qərbin gələcəyi bir şeydən asılı olacaqdır: amerikalılar öz Qərb identikliyini təsdiq edəcəklənni, qərblilər öz mədəniyyətlərini universal etalon deyil, unikal Qərb mədəniyyəti kimi qavraya biləcəklərini, bu yolla da öz sivilizasiyalarını qeyri-qərb mədəniyyətlərin təhlükəsindən xilas edə biləcəklərmi? Sivilizasiyaların qlobal müharibəsinin qarşısını yalnız o halda almaq olar ki, dünyanın liderləri qlobal siyasətin çoxçalarlı mədəni müxtəlifliyini nəzərə alaraq, onun dəstəklənməsi üçün əməkdaşlıq etsinlər.1 Tədqiqatçıların rəyinə görə, S.Xantinqtoney mövqeyi Qərbin mövcud vəziyyəti əldə saxlamağa yönəlmiş 1 Bax: С.Хантингтон. Столкновение цивилизации. M, 2003. c.15. Fəsil II. Q loballaşm a və m əd ən iy y ətlərin dialoqu 139 “uzunmüddətli strateji müdafiə” konsepsiyasıdır. Bizim fıkrimizcə, S.Xantinqtonun əsas məhdud cəhəti onun, sivilizasiyaların qarşılıqlı təsirini yalnız bir yol və istiqamətdə görməsi və ya qarşıdurma - münaqişə yolunun mütləqləşdirməsindədir. S.Xantinqton mədəni müxtəlifliyi “əkslik” kimi təhlil və qəbul edir. Onun fikrincə, insanlar “kim” olduqlarını bilməyincə, öz şəxsi maraqlarını həyata keçirən siyasəti də müəyyənləşdirə bilmirlər. “Biz yalnız o halda “kimliyimizi” başa düşürük ki, “kimin əleyhinə olduğumuzu başa düşək”. Hər bir insan “Mən kiməm” sualını verir və sonda bu mövqeni seçir. Dünyanın siyasi xəritəsində Qərbin nüfuz və hökmranlığı altında olan ərazilərin 1920-ci ildən 1990-cı ilə qədər necə azaldığını əyani sübut kimi təsvir edərək, S.Xantinqton Qərbin fövqəlmədəniyyət daşıyıcısı kimi mövqeyinin tənəzzülə uğramasına misallar çəkir. O həmçinin yazır ki, “soyuq müharibə”dən sonra mədəniyyət amili həm birləşdirici, həm də ayırıcı qüvvə kimi çıxış edir. “İdeologiyanın ayırdığı insanları, mədə niyyət birləşdirir. Məsələn: İki Almaniyanın etdiyi kimi. Bu işi iki Koreya və “bir neçə” Çin də, çox güman ki, da vam etdirəcəklər. Sovet İttifaqında olduğu kimi, ideolo giyanın gücünə birləşdirilən ölkələr, tarixi səbəblərdən mədəniyyət amilinə görə parçalanırlar. Mədəniyyətləri yaxın olan ölkələr iqtisadi və siyasi sahələrdə əməkdaşlıq edirlər. “Mədəni birlik” amilinə əsaslanan beynəlxalq qu rumlar, məsələn, Avropa İttifaqı və s. başqa məqsədli qu rumlara nisbətən daha uğurlu və müvəffəqdir. Bir neçə on illər Avropanı ayıran əsas xətt “dəmir pərdə” idi; hazırda bu ayırma xətti xristianlar və müsəlmanlar arasından keçir”.1 Dünyanı iki cəbhəyə, “biz” və “onlara” bölən S.Xantinqton qeyd edir ki, insanlar mahiyyətlərinə görə həmişə “biz”-“onlar”, “mədəni-sivil-barbar” bölgülərini 1 Bax: С.Хантингтон. Столкновение цивилизации. M, 2003. c.25. 140 QLOBALLAŞM A VƏ M Ə DƏ N İ M Ü X T Ə LİFLİK süzgəcdən keçirir, seçimlər edir. Müsəlmanlar da, müəllifə görə, dünyanı “dar-ül-islam” (sülh) və “dar-ül- hərb” (müharibə) hissələrə bölürlər. Göründüyü kimi, müəllif mədəni fərq və müxtə liflikləri yalnız insanları ayıran səbəblər kimi təhlil edir. Dünyanın mədəniyyət çələngini “Qərb və yerdə qalan ölkələr” dixotomiyasına bölməklə çox kasadlaşdınr. iHər bir mədəniyyətdə olan milli və ümumbəşəri müs- "tbviləri fərqləndirmir. Buna görə də o, F.Fukuyamaya is nad edərək, onun ümumbəşəri “mədəni harmoniyam” yal nız Qərb mədəniyyətinin “universallaşdırılması” kimi ba şa düşməsini misal çəkir. Lakin həmin F.Fukuyama özü də belə dünyanın, “Tarixin sonu”nun çox darıxdırıcı, yek cins və usandırıcı mənzərə olacağını xüsusi vurğulamışdı. Mədəni müxtəlifliyin yalnız “ayırıcı” faktor olmasTnT müəllif əsaslandırmaq üçün, öz dəlil və müddəalarını təklif edir. Bunlann bəzilərini misal çəkirik: keçmiş Yu qoslaviyada müsəlmanlarla serblər arasındakı münaqişə nin davamı və güclənməsi, Qərbin Bosniyalı müsəlman lara öz dəstəyini bildirməsi və xorvat və serblərin vəhşiliyini etiraf etməsində gücsüz mövqeyi, Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibənin güclənməsi, Türkiyə və İranın Ermənistana işğal olunmuş ərazilərdən əl çəkməsi tələbi, Rusiyada çeçen münaqişəsi; Avstriyanın Vyana şəhərində insan hüquqları üzrə beynəlxalq konfransda “mədəni relyativizm və müxtəlifliyi” inkar edən ABŞ dövlət katibi U.Kristofer (Qərb) və “qərb universalizmini” qəbul etməyən müsəlman dövlətləri arasındakı (Şərq) qarşıdurma; 2000-ci il Olimpiadasına namizəd şəhərlərdə “Qərb həmrəyliyi” nümayiş etdirərək Pekinə deyil, Sidneyə səs verilməsi, ABŞ-m İran və İraqa qarşı hazırladığı strateji siyasət; İran prezidentinin Çin və Hindistana müraciət edərək, “beynəlxalq hadisələrdə son sözü biz söyləyək” deməsi; Almaniyanın miqrantların gəlişinə məhdudiyyət qoyan yeni qanunları, ABŞ-ın Bağdadı bombalamasım Qərbin yekdil, Şərqin müsəlman Fəsil II. Q loballaşm a və m əd ən iy y ətlərin dialoqu 141 ölkələrinin “ikili standartlar” kimi qiymətləndirməsi və s.1 S.Xantinqtonun fikrincə, dünyada XX əsrin sonlarına doğru istənilən “bir ilin” hadisələrini təhlil etməklə mədəniyyətin oynadığı rolu görmək çox asandır. O, Şərqdə doğulan yeni cəmiyyətlərin, qərbdəkilərin sadəcə surəti (“kopyası”) olacağına dair illüziyaların doğrul madığına da vurğulayır. “Mədəniyyətdə milli və bəşərinin bütövlüyünün ən yüksək, bariz nümunəsi olan sivilizasiya” səviyyəsi (S.Xantinqton), mədəni identikliyin ən geniş müstəvisidir. Yaxud, “sivilizasiya - ən böyük “Biz”dir, bunun daxilində hamı özünü öz evində hiss edir və başqalarından fərqləndirir” kimi fikirlərini bildirir. Mədəniyyətlərin ən uzunömürlü, yaşarı olmasına dair müddəa elmdə qəbul edilmişdir. İmperiyalar çiçəklənir, dağılır, hakimiyyətlər gəlir və gedir, mədəniyyətlər isə həmişə qalır; siyasi, iqtisadi, sosial hətta ideoloji sarsıntılara da qalib gəlir. XX əsrdə dünyada mövcud olan bütün əsas sivilizasiyalar ən azı min il əvvəl yaranmış, ya da bundan daha çox əvvəllər mövcud olmuş oxşar mədəniyyətlərin varisləridir”.2 XX əsrdə “bir hakim mədəniyyətin qalanlara təsiri mərhələsindən, bütün mədəniyyətlər arasında çox vari- antlı təsir və münasibətlər mərhələsinə keçid almışdır. S.Xantinqtonun bir fikri maraqlıdır. O yazır ki, XX əsrin əsas siyasi ideologiyalarını (liberalizm, sosializm, anar- xizm, korporativizm, marksizm, kommunizm, nasionalizm və s.) bir şey birləşdirir: onlar hamısı qərbdə təşəkkül tapmışlar. Heç bir başqa sivilizasiya siyasi ideologiya doğurmamışdır. Qərb də öz növbəsində heç zaman əsas dinlərin heç birini yaratmamışdır. Bütün böyük dini təlimlər çox-çox əvvəl, qeyri-qərb sivilizasiyalarda ortaya gəlmişdir. Qərbin hökmranlığı zəiflədikcə, siyasi ideologiyalar da süquta uğrayır, onların yerinə dini və 1 Бах: С.Хантингтон. Столкновение цивилизации. M, 2003. с.43. 2 Ф.Бродель. История цивилизации. 1980, с.35. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|