Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

4)
 
davamlı  inkişaf  ideyasımn  təbliğinin  effektli  sisteminin 
formalaşdırılması. 
Qeyd  edilən  dəyişikliklərin  əsasının  yaradılmasında  elm 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Roma  klubu  alimlərinin  inkişaf  haqqında  yaratdığı 
konseptual  modelləri  və  medgöstəricilərin  işində  çap  olunan 
«Artım  hədləri»  bəşəriyyətin  qlobal  ekoloji  böhran  şəraitində 
yaşadığını  dərk  etməyə  imkan  yaratdı,  bu  böhran  isə  artıq  XXI 
əsrin ortasında sivilizasiyanın kollapsına gətirib çıxara bilər. 
Biosfer  və  bəşəriyyətin  mənafeyini  nəzərə  alan  yeni 
konsepsiyanın  axtarışına  başlanıldı.  Bu  problem  bir  çox 
tədqiqatçıların  diqqətini  cəlb  etmiş,  Q.X.Brundtlendin  məşhur 
komissiyasının  qarşısına  BMT-nin  tapşırığı  ilə  «qlobal 
dəyişikliklər proqramı»nın hazırlanması vəzifəsi qoyulmuşdur. Bu 
dəyişiklikləri  komissiya  «davamlı  inkişafa»  keçid  adlandırdı. 
Sonradan  bu  termin  BMT-nin  ətraf  mühit  və  inkişafa  dair  II 
konfransında  təsbit  edildi.  Hətta  ona  daha  konkret  və  proqram 
şəklində «XXI əsr üçün gündəlik» adı verilməsinə cəhd göstərildi. 
Qeyd  edilən  konsepsiya  müasir  cəmiyyətin  bu  və  ya  digər 
sosial-iqtisadi  sistemində  inkişaf  məqsədini  bu  günün  tələbatını 
ödəyən  ətraf  mühitin  qabiliyyətinin  gələcək  həyat  üçün 
saxlanılmasında görür. 
Rio-de  Janeyroda  keçirilən  konfrans  bütün  hökumətləri 
davamh inkişafın Milli strategiyasım qəbul etməyə çağırdı. 
«Davamlı  inkişaf  strategiyasım»  ekologiyada  altı  prinsip 
əsasında  həyata  keçirmək  olar:  saxlamaq,  razılaşmaq,  prioritet, 
təhlükəsizlik, uyğunluq, şüurlu kompromis. 
Saxlanma  prinsipi 
-  təsdiq  edir  ki,  həyatı  təmin  edən  və 
məhsuldar  mühit  ən  yüksək  ümumbəşəri  dəyərdir.  Təbii 
biogeosenozları 
qorumaq 
və 
texnogen 
landşaftların 
formalaşmasını nəzarətdə saxlamaq mühüm amildir. 
Razılaşma prinsipi. 
Yer kürəsində təbii və texnogen amillərin 
təsiri  altında  baş  verən  təkamül  proseslərinin  nəzərdən 
keçirilməsini tələb edir. Texnogen fəaliyyətin həlli möhkəm əsasa, 
təbii mühitin dəyişilməsinin inkişaf proqnozuna əsaslanma- 
123 

---

İldir, həm də zaman təkamülünün ümumi gedişilə ziddiyyətə yol 
vermək olmaz. 
Prioritet  prinsipi  -  bu  və  ya  digər  regionun  inkişaf 
proqramının seçilməsi zamanı ayrı-ayrı sosial qrupların maksimal 
gəlir  qazanması  mənafeyi  üzərində  biosfer  maraqlara  üstünlük 
verir.  Milli  zənginliklərin  uçot  sistemi  təbii  resurslarm  tam 
dəyərini nəzərə almahdır. Təbii mühiti çirkləndirən və dağıdan hər 
bir  kəs  haqq  ödəmə  növündə  cərimə  olunur,  qanunla  nəzərdə 
tutulan normativ və hüquqi sənədlərə əsasən dağıtdığı ekosistemi 
əvvəlki vəziyyətinə bərpa etməlidir. 
Təhlükəsizlik prinsipi - insan həyata keçirdiyi apardığı hər bir 
fəaliyyət  dövründə  ekoloji  təhlükəsizliyin  prioritetini  müəyyən 
edir. Hazırda Rusiyada iqtisadi problemlərlə yaranan qayğı ekoloji 
təhlükəsizlik kimi birinci dərəcəli planı arxaya atır. Halbuki ölkədə 
ekoloji təhlükəsizliklə əlaqədar yaranan şərait böhranlıdır. 
Uyğunluq  prinsipi  ətraf  mühitin  kvazistasion  şəraitində 
təkamül  inkişafımn  bütün  formaları  uçotunun  labüdlüyünü  elan 
edir  və  texnogenetik  təsir  nəticəsində  ehni-əsaslandınlmış, 
dəyişilmiş təbii mühitin təkamül sıçrayışının mümkünlüyünü qeyd 
edir. Prinsipin işlənilməsi dərin nəzəri tədqiqi tələb edir. 
Şüurlu  kompromis  prinsipi.  İstehsahn  texniki  imkanlan  ilə 
əhalinin «həyat keyfiyyəti» arasında sərhədin axtarışım bir millət 
hüdudundan  kənara  çıxaraq,  çoxcəhətli,  kompleksli  və  qarşılıqlı 
əlaqəli səciyyə daşıyır. Cəmiyyətin artan tələbatı şəraitində və təbii 
mühitin imkanları daxilində resursların təkrar istehsalı və ekoloji 
təhlükəsizlik,  komfort  və  estetik  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi 
mümkün  deyildir.  Bunu  həyata  keçirmək  üçün  istehsalatda 
elmi-texniki  işləmələrə  və  proqram  vasitələrinə  kapital  qoyuluşu 
nəzərdə tutulmahdu:. 
Adları  çəkilən  prinsiplər  «davamh  inkişaf  strategiyası» 
konsepsiyasına  əsaslanmaqla  ekoloji  problemlərin  həllinin  tə- 
xirəsalınmazhğım  və  idarəedici  həllin  imkanlarmın  ümumi  is- 
tiqamətliliyini  müəyyən  etməyə  imkan  verir.  Bu  mənada  ekoloji 
siyasətin iki strateji istiqamətini qeyd edə bilərik. 
1. Təbiət və cəmiyyətin davamh təkamül inkişafım təmin 
124 

---

edən yaşayış mühitinin stabil, əlverişli parametrlərinin qorunması. 
2.  Sivilizasiya  üçün  pozitiv  nəticələrə  malik  təbiət  və 
cəmiyyətin  inkişafında  təkamül  sıçrayışlarının  mümkünlüyü 
məqsədilə şəraitin yaradılması. 
Birinci  istiqamət  ekologiyada  üstün  mövqeyə  malikdir  və 
bütün  səylər  Yer  kürəsinin  indiki  geoloji  mərhələsində  təbii 
şəraitin saxlanmasma yönəldilməlidir. 
Təbii  və  texnogen  proseslərin  baş  vermə  mürəkkəbliyinin, 
alınacaq  nəticələr  ekologiyamn  «zərər  vurma»,  əsas  prinsipi 
optimal həllin seçilməsi zamanı rəhbəredici rol oynamalıdır. 
Rio-de-Janeyroda təsdiq edilmiş davamlı inkişaf konsepsiyası 
artıq bir çox ölkələrdə - Niderlandda, İngiltərədə, Fransada, ABŞ 
və digər ölkələrdə Milli  layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrin 
həyata tətbiqi Yer kürəsi əhalisinin fira- vanlığmı təmin edə bilər. 
Lakin bu strategiya iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əhalisi 
qısamüddətli  fasilə  ola  bilər,  lakin  qlobal  ekoloji  böhrandan 
çıxmaq üçün 30-40 il vaxt lazımdır. 
5.3.
 
Azərbaycanın regionlarında tarazlı 
inkişafın təmin olunmasında torpaq və su 
ehtiyatlarmın səmərəli istifadə olunması 
XX əsrin sonu XXI əsrin başlanğıcında təlatümlərlə üzləşən 
dünyamızın xəritəsi yenidən biçildi, yer planetinin 6-da 1-ni təşkil 
edən şər imperiyasının dağılması ilə ümumi  mülkiyyət  daha çox 
xüsusi  mülkiyyətlə  əvəzləndi  və  bununla  dünyanın  iqtisadi 
siyasətində  köklü  dəyişikliklər  yarandı.  Bu  dəyişikliklərə 
uyğunlaşmaq,  ölkəmizin  üzləşə  biləcəyi  fəlakətlərdən  qaçmaq 
üçün  təbii  sərvətlərdən,  xüsusilə  də  torpaq  və  su  ehtiyatlarından 
düzgün 
istifadə 
edilməsinin 
siyasi-iqtisadi 
əsaslarım 
formalaşdırmağa,  insan  amilinə  yerində  qiymət  verməyə  böyük 
ehtiyac duyuldu. Dövrümüzün dünya səviyyəli siyasətçisi mərhum 
H.Əliyev  deyirdi:  «Yer  üzərindəki  təbii  sərvətlər,  təbiət  ilahi 
tərəfindən  yaradılıbdır.  Ancaq  torpağın,  yerin,  kürəvi  əsrin 
üzərində yüz illərlə qurulanlar insanların 
125 

---