Zehin və Məntiq
du. Buna görə də Molla Sədranm "varlıq" haqqında verdiyi təfsiri
İbn Sinanm təfsirindən daha kamildir.
Onu da qeyd edək ki, bu qanun çox ümumi xarakter daşıyır. Bir
çox insanlar Aristotel məntiqini klassik məntiq deyə qələmə verərək
yeni məntiqlər qurulduğunu iddia edirlər. Amma isbat etmək olar
ki, hər qurulan yeni fəlsəfə, hətta yeni qurulan məntiqlərin özləri
belə, Aristotel məntiqi sayəsində- dir. Çünki Aristotel məntiqi,
təfəkkürün ümumi qaydasıdır. Nəzərimizcə, Aristotel yeni qurulan
məntiqlərin hər birinə dahiyanə şəkildə işarə etmişdir. Amma
bunun izahı lazımdır. Onu da "keyfiyyət-kəmiyyət" qanunu
açıqlayır. Bunu, deyilənlərə əsasən izah edək. Əgər fərz etsək ki,
yuxarıdakı düsturlarda
"M
2
"
müqəddiməsi zamandan asılıdır,
onda
"N
2
"
nəticəsinin də zamandan asılı oknası məlumdur.
Bımunla da "vaxtlar məntiqi" yaramr. Yaxud "dinamik məntiq"
nəzəriyyəsi meydana çıxır.
Aristotel öz məntiq əsərində həm "maddi", həm də "formal"
məntiqdən damşmışdır. Doğrudur, o, maddi məntiq bölməsini,
müqəddimələri sabit qəbul edərək öyrənmişdir. Amma ağIm hökm
olaraq qəti qəbul etdiyi
"Müqəddimələrin keyfiyyəti dəyişsə,
nəticə də dəyişməlidir"
zəruri, aksiomatik qanun nəzərə almsa,
qalan məntiqi nəticələri də almaq olar. Buna da Aristotel, zamanma
uyğun olaraq qısa şəkildə maddi məntiq hissəsində araşdırılan
"sübut", "topika" və s. ilə işarə etmişdir. Yəni hər dəfə
müqəddimələri dəyişməklə aldığı dəlillərin növləri buna
işarədir.®^ Dahi Aristotelin "birinci müəllim" adlanmasmm bir
səbəbi də budur.
Hətta "Həqiqət nisbidir" iddiası ilə yaranan müasir məntiqi və
fəlsəfi nəzəriyyələr belə, Aristotel məntiqində üstüörtülü şəkildə
göstərilmişdir.
^ Bax: III hissə
117
Məntiq ____________________________________________________________
Beləliklə, Aristotel məntiqində müqəddimələrin zamandan və
yaxud hər hansı bir ünsürdən asılı olduğunu nəzərə alsaq, bütün
məntiqi və fəlsəfi nəzəriyyələri əhatə edən, "keyfiyyət- kəmiyyət"
qanununun yarada biləcək məntiqlərə ümumi şəkildə aşağıdakı
kimi izah vermək olar; dediyimiz kimi, buna, Aristotel özü dolayısı
ilə "maddi məntiq" hissəsində işarə etmişdir, yəni Aristotelin maddi
məntiq hissəsində
"Müqəddimələrdən asılı olaraq, beş növ dəlil
var"
(sübut, topika və s.) sözü əsasmda aldığı növlər buna bir
işarədir, beləliklə:
Nm= I|Mi(ə,
n, m, t, k)
Burada, "N"- nəticə, "M"- müqəddimə məlumat, "ə" - əqli, "n" -
nəqli, "m" - kəmiyyət, "t" - zaman və "k" isə yeni məntiq növü, yeni
nəzəriyyə aknaq üçün müqəddimənin (M) asılı ola biləcəyi hər
hansı bir ünsürdür.
SUALLAR:
1.
Kafi şərtləri öz ifadənizlə izah edin.
2.
Kafi şərtlərdən hər birinin ödənməməsi ilə yaranan yanlış nəti-
cəli misal gətirin.
3.
Hər
hansı
bir
şeyin
varlığı
isbat
edildikdən
sonra
"keyfiyyət-kəmiyyət"
qanununa
əsasən,
nəticəni
daha
da
kamilləşdirmək olarmı?
4.
"Riyazi məkan" və "keyfiyyət-kəmiyyət" qanununu dostlan- nızla
müzakirə edərək nəticələndirin.
5.
Zəruri və kafi şərtlərə aid tam misal gətirin.
6.
Yoldaşınızdan nəticəsi yanlış olan misal gətirməyini istəyin və
bu nəticədə hansı şərtin hansı növünün ödənmədiyini göstərin.
118
Müqəddimə
Allah-taala Quranda əl-Maidə surəsinin 13-cü və 41-ci
ayələrində bu fəsli əhatə edən "söz" bəhsinə işarə etmişdir:
"Onlar
sözlərin yerlərini dəyişib təhrif edir", "Onlar sözlərin yerini
sonradan dəyişib təhrif edir".
Bu fəsillə tamş olduqdan və yuxarıdakı ayələri diqqətlə
oxuduqdan sonra söz bəhsinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu
açıq-aşkar görünür. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, insan təfəkkürə
malik olan varlıqdır və onun bu təfəkkürü məfhum və mənalar
üzərində qurulmuşdur. İstər bu təfəkkür daxildə, istərsə də
zahirdə, dildə olsun. Məlumdur ki, təfəkkür (batini nitq) və danışıq
(zahiri nitq) zamanı səhvlərə yol verməmək üçün, mütləq hər bir
sözün öz yerinə uyğun mənası zehində formalaşmalıdır.
Sözün bütün bölgülərini tamdıqdan sonra Allah-taalanm bu
növlərə ümumi şəkildə Quranda necə işarə etdiyinə şahid
olacaqsmız. Ümumi şəkildə işarə edilməsi isə insaran, diqqət
etməsə də, bu bölgüləri tanımasmdan irəli gəlir. Yəni hər bir insan
təhsil sayəsində bu bölgüləri öyrənə bilər. Buna görə də Allah-taala
ümumi şəkildə işarə etmişdir və bunun araşdırılması da insanm öz
öhdəsinə düşür. Çünki söz və onun bölgülərini öyrənmək insanm
zehni xaricində olan mövzu deyil.
121