Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 növlərində təzahür edir. Kant aqnostiziminin inkarını göstərən Hegel varlıq və təfəkkürün idealist eyniyyət prinsipini irəli sürərək, xarici aləm və təfəkkür qanunlarının vəhdəti ideyasına əsas önəm verirdi. Hegelə görə insanın ruhdan ibarət olan mahiyyəti əsl insani mahiyyətdir. Bütün elmi və fəlsəfi biliklər də insanın insani mahiyyətinin, ruhunun dərkinə yönəlməlidir. hegel ruhu mənlik şüurunun, praktiki və nəzəri fəaliyyətin birliyi və şüurun zəkada həyata keçən vəhdəri kimi başa düşürdü. Filosofun fikrincə ruh öz-özünü dərk edərkən, hissi və təbii olanı aradan qaldıraraq öz- özünə qədər yükələ bilir. Ruhun varlığı isə onun idrak kimi başa düşülən əməlidir. Ruh yüksək fəaliyyətə malik olmaqla hər şeydən əvvəl mənlik şüurunun fəaliyyətidir. Mahiyyət etibarilə «mütəq ruh»u materiyadan təcrid edən və ona qarşı qoyan filosof mütləqləşdirilmiş anlayış yaradırdı. Hegelin təfəkküründə Allah-insan ideyasının yaranmasına xristian dinin Allah-oğul tezisi öz təsirini göstərmişdi. İdeyanın inkişaf sistemi olan «Ruh fəlsəfəsi» təfəkkürün dialektik metodu kimi çıxış edir. Hegelin bu metodundan yaranan paradoksal fikirə görə, ruh təbiətdən yaranır və ona görə yaranı ki, təbiətin özü də ruhdan yaranır. Hegelin düşüncə tərzinə, formasına görə burada zidd olan heç bir fikir yoxdur. Çünki, onun yartdığı fəlsəfi sistemdə ruh təbiətəqədərki substansiya, 93 mahiyyəti kimi götürülən mütləq ideyanın başqa bir formasıdır. Elə bu səbəbdən də ruh təbiətdən yaransa da sonlu, fərdi və təkcə ruh olan insana, təbiətə və onun maddi təcəssümü olan insan bədəninə münasibətdə də ilkin olanıdır, birincidir. İnsanın, təbiətin seyrindən alınan xarici duyğuları daxili duyğulardan fərqləndirərək Hegel insanın fiziki hərəkətlərini onun ruhi təməlindən yarandığını qeyd edirdi. «Ruh fəlsəfəsi»nin ilk bölümü olan «Subyektiv ruh» antroplogiya ilə başlayır. Hegelin «Antropologiya» anlayışı müasir anlayışdan fərqli cəhətlərə malik idi. Müasir dövrdə antroplogiyaya biocoğrafi planda götürülən insan haqqında elm kimi başa düşülürsə, «Təbiət fəlsəfəsi» əsərində mütəfəkkir bu elmi insanın ruhi fəaliyyətinin tədqiqi ilə məşğul olan elm kimi qiymətləndirirdi. Filosof antorpologiyanın predmetinin özündə ruh və ya bilavasitə ruh adlanan təbii ruh olduğunu göstərirdi. Hegel subyektiv ruhun da üç hissəyə bölünməsi fikirini irəli sürürdü: 1) təbii ruh; 2) şüur; 3) ruh. Subyektiv ruhun üç əsas hissəsini, formasını göstərərək təbii ruha irqi fərqləri aid edirdi. Və elə bu təbii ruhu bədən ruhunun substansiya kimi öz inkişafının ilkin forması adlandırırdı. İnsanın psixi həyat tərzini ciddi surətdə araşdıran bu qənaətə gəlir 94 ki, insanda “antroploji inkişaf” ruhun fiziki bədənlə mübarizəsindən və onun üzərindəki qələbəsindən yaranır. Hegel «Antropologiya» adlı bölmədə «xüsusi təbii ruhlar» deyə adlandırdığı irqlərin və «yerli ruhlar» deyə adlandırdığı ayrı-ayrı millətlərin psixologiyasından, onlar arasında olan fərqlərdən bəhs edirdi. Təbii ruhi qabiliyyətlər adlandırdığı istedad və dühanın nisbətini araşdıraraq göstərir ki, bu ruhi qabiliyyətlər öz-özlüyündə dühaya və istadada çevrilmir. Yalnız məntiqi təfəkkürə tabe olduqdan sonra təkmilləşmə prosesi gedir. Bu fikirləri inkişaf etdirən Hegel belə bir fikirə gəlir ki, elm və mədəniyyət şəraitində temperament öz mənasını itirsə də xarakterdə fərd öz davamlı müəyyənliyini əldə edir. Millətçi dünyagörüşünün dərin kök saldığı Hegel fəlsəəsində dialektik metod cəmiyyət elmlərində tətbiq edilməmiş və cəmiyyət hadisələri bu metoddan kənarda qalmışdır. Prussiya monarxiyasının bütün çatışmayan cəhətlərinə, naqisliklərinə və ziddiyyətlərinə baxmayaraq ən yüksək mütərrəqi quruluş hesab edirdi. Hegel bu ictimai siyasi qurluşu ictimai inkişafın zirvəsin və son nöqtəsi hesab edərək bundan sonra ancaq tarixin təkrar olması fikrini irəli sürürdü. Hegel ruhun “antroploji inkişaf”ının müəyyən mərhələlərində inkişafını üç hissəyə bölmüşdü. İlk mərhələ olan təbii ruhun təbiətlə passiv mərhələsində insan təbiətinə iqlimin təsiri, irqdə və millətlərin 95 xarakterində olan fərqlər, temperament, yaş və cins fərqləri, duyğuların fizioloji hiss orqanları ilə bağlılığı izah edilir. Yuxugörmə, ruhun ana bətnində varlığı, dühalıq, maqnetizm, dəlilik və vərdiş isə rih və bədənin vəhdətinə qarşı ruhun mübarizə apardığı ikinci mərhələdə göstərilir. Sonuncu mərhəldə isə təbii ruh öz fizikliyini itirir və özünü “mən” kimi anlamağa cəhd edir. Dövlətin fərd üzərində üstümlüyünü sabit ideya kimi qəbul edən Hegel burjua dəyərlərinə münasibətdə nihilist xarakterli deyildi. O, dövlətin ilahi mahiyyət daşıdığı ideyasından çıxış edərək, ictimai müqavilə nəzəriyyəsini inkar edərək, onun ilahi mənşəyə malik olduğunu qeyd edirdi. Reallıqda özünü iradə kimi yerinə yetirən zəka qüvvəsinin təcəssümünü dövlətdə görür və zəkanı isə dünyanın ilahi mahiyyətini təşkil edən qüvvə kimi görürdü. Cəmiyyətin inkişafını Hegel inqilablarda deyil, öz başlanğıcını ilahi zəkadan götürən zadəganların siyasi instiktlərindən doğan reformlarda görürdü. Müharibənin əxlaqi əhəmiyyəti olduğunu iddia edən filosof ifadə edirdi ki, xalqların əxlaqi sağlamlığını təşkil edən insan mənəviyyatını uzun sürən sülhdən yarana bilən çürümədən qoruyur. Hegelə görə gəncin fikirində yaranmış ideya mövcud reallığın tam əksini, ziddiyyyətini təşkil edir və böyüklərin təsiri ilə bu ziddiyyət aradan götürülməlidir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|