Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
83 verilmir. İnsan azadlığa müəyyən mərhələlərdən keçdikdən sonra tədricən nail ola bilər. Hegel fəlsəfəsində təfəkkürün özü-özündə qapanıb qalması onun fəlsəfi sisiteminin ən böyük qüsuru olmuşdu. Dialektik inkişaf mahiyyət etibarilə qapalı dairə üzərində hərəkətdən ibarət olmuşdur. Əgər Kainatda təbiət və insanı ayrı hesab edirsə, Hegel fəlsəfi sistemində təbiət və insan, subyekt və obyekt, ideal və real eyniyyət prinsipinə, şüarına əsaslanır. Hegel psixofiziki problemə də yaxınlaşaraq, ölüm və ölüməzlik haqqında da fikirlərini irəli sürürdü. Psixofiziki problemi yəni, ruh və bədənin qarşılıqlı təsiri problemini «Ruh fəlsəfəsi» əsərində ortaya qoyan filosof onun həlli yollarını araşdırırdı. Təkcə ruhi varlıq deyil, fiziki varlıq da olan insan bədənində fiziki və cismani olan tərəf sonlu, cismani təkcəliyi ilə ruhi subsansionallıq arasında hər bir insanda öz təcəssümünü tapan ziddiyyət yaranır və bu ziddiyyətdən ölüm yaranır, ziddiyyətin həlli kimi ölüm meydana çıxır. Azadlığı dərk olumuş zərurət sayan Hegel, ilk dəfə zərurət və təsadüf anlayışlarını bir-birinə qarşı qoyaraq indeterminizm mövqeyindən çıxış edirdi. Hegelə görə təsadüfi olan hər bir əlaqə səbəbsiz baş vermir, sadəcə olaraq özü-özündən izah edilə bilmir. «Ruh fəlsəfəsi»ndə gördüyümüz kimi Hegel təzahürlər dünyasının mahiyyətlər dünyasında üzə çıxmasına inanırdı. «Gerçək olan hər şey əqlə 84 uyğundur, əqlə uyğun olan hər şey gerçəkdir» kimi məşhur müddəasını irəli sürən Hegel inkişaf sayəsində əvvəllər əqlə, gerçəyə uyğun olan hər bir şeyin qeyri gerçək olmasına inanırdı. Öz zəruriliyini, yaşamaq hüququnu və əqlə uyğunluğunu itirən, ömrü bitmiş olan gerçəkliyin yerini yeni yaşamağa qadir olan gerçəkilik tutur. Özündə varlıq kimi, özü-özündə var olan ruh kimi göstərən Hegelin fikrincə ruhun mənası onun azadlığında, özündən kənarda yerləşən materiyanın məqsədini isə onun azadlığında görürdü. «Cəmiyyət öz keçmişindən hər zaman gülərək ayrılır» deyən Hegel bu fikiri bəlkə də özündən sonra özü haqqındakı düşüncələlərə şamil etməmişdi. Lakin, bi danılmaz fakdır ki, Hegelin fəlsəfəsindən çıxan nəticələrə bir sıra məşhur filosoflar öz subyektiv fikirlərini, rəy və iradlarını bildirmişlər. Hegelin dialektik inkişaf sistemini yaratması və onun cəmiyyətin əsasında iqtisadi münasibəttlərin durması haqqında fikirləri marksizm fəlsəfəsinini yaranmasına təkan vermişdir. Hegel fəlsəfi sisteminin müsbət və mənfi cəhətlərini göstərən olk məşhur filosof onun şagirdi Feyerbax olmuşdur. İdealizimlə dinin əlaqəsini göstərən Feyerbax Hegel fəlsəfəsinin müsbət cəhəri olan, onun dialektikasının da inkarını verərək onu rədd edirdi. Antik dövr fəlsəfəsinin, xüsusilə də Platonun və Aristotelin, fransız marifçilərinin təsiri Hegel 85 fəlsəfəsinə ciddi bir formada təsir etmişdi. Platonun dövlət haqqındakı ideyaları, Aristotelin ruhun bədəndən üstün olması haqqında və dialektik kateqoriyalar haqqında olan fikirlər Hegelin baxışları ilə üst-üstə düşür və vəhdət təşkil edirdi. Hegel fəlsəfə sahəsindəki xidmətlərdən biri də ilk dəfə olaraq “inkar» terminini fəlsəfəyə gətirərək, «inkarı inkarı» ümumi dialektik qanun şəkilində fəlsəfəyə tətbiq etməsi olmuşdur. Əsası Aristotel tərəfindən qoyularaq dialektikada tətbiq olunan kateqoriya anlayışına münasibətdə əgər Marks üç cüt kateqoriya ilə çıxış edirdisə, Hegel altı cüt kateqoriyanın olduğunu nümayiş etdirirdi. J. J. Russo (1712-1778), F. M. A. Volter (1694- 1778), Ş. L. Monteskyo (1689-1755) kimi fransız maarifçilərinin inqilabi-demokratik fikirləri ilə bağlı olan Hegel bu filosoflar işərisində J. J. Russoya üstünlük verirdi. Bunun təsiri nəticəsində Hegel əsərlərində xüsusilə də «Ruh fəlsəfəsi» əsərində Russodan sitat gətirirdi. Marksın sözlərilə desək «fransız inqilabının alman nəzəriyyəsini» tapmağa cəhd göstərirdi. Əgər biz fəlsəfə tarixinə nəzər salmış olsaq görərik ki, Hegel fəlsəfəsinə ən layiqli qiyməti o dövrdə digər məşhur alman filosofu F. Engels vermişdir. Engels qeyd etmişdi ki, əgər Hegel fəlsəfəsi olmasa idi, alman elmi sosializimi yarana bilməzdi. Hegelin dahiliyini nəzərə çatdırmaq üçün Hegelə əks cəbhədə duran materialist filosofların bir 86 idealist filosof haqqında nə düşündüyünü göstərmək olardı. Hegel haqqında demək olar ki, ondan sonra meydana çıxan bütün materialist və idealist filosoflar onun haqqında yüksək fikirdə olmuş və Hegelin təsir hədəfindən çox da uzağa düşə bilməyiblər. İdeya cəhətdən ateist və materialist olmuş, Hegelin ən məşhur şagirdi, alman klassik fəlsəfəsinin son nümayəndəsi olan L. Feyerbax (1804-1872) yazırdı ki, «mən öz müəllimimi yarım il dinlədikdən sonra müəyyən etdim ki, mənə teologiya, ilahiyyat yox yalnız və yalnız fəlsəfə gərəkdir. Mən xəyalçı deyil, oxumalıyam! Mənə etiqad deyil təfəkkür gərəkdir.» O, özünün dünyanı və təfəkkürü dərk etməsində Hegelin təsiri olduğunu vurğulayaraq yazırdı ki, «Qəribədir ki, yalnız quru və soyuq mütəfəkkir məni şagird və müəllim arasındakı səmimiyyəti anlamağa məcbur etdi.» Fəlsəfə tarixinin inkişafında iki mərhələni: 1)antik yunan fəlsəfəsi, 2) klassik alman fəlsəfəsini fərqləndirən Engels əgər yunan fəlsəfəsinin nəhəng nümayəndəsi kimi Aristoteli göstərirdisə, dəfələrlə söz açdığı klassik alman fəlsəfəsində Hegeli fərqləndirirdi. «Ruh fəlsəfəsi» əsərində ruhun özünə qayıdışını, spiralvari hərəkətini göstərən Hegelin yaradıcılığı təkcə ruhun inkişaf formalarını izləməklə qalmır. Əksinə olaraq Hegel çox geniş və hərtəfli yaradıcılıqla məşğul idi. Çox geniş fəlsəfi ümumiləşdirmələr aparmaq üçün təbiətşünaslıqla Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|