Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
79 fəlsəfəyə daha yaxın olan bu incəsəntdə Allah görünməz və rəhmli təsvir olunur. Romantik incəsənəti mütləq ruhun bədii estetik bir tənəzzül olduğunu deyən filosof incəsənəti hər şeydən əvvəl mütləq ruhun dərk olunmasında bir vasitə kimi göstərirdi. Hegel ruhun azadlığa doğru səyahətində incəsənəti bir vasitə kimi görürdü. Bu məşhur alman filosofu incəsənəti dialektikanın inkişaf prinsiplərinə zidd bir anlayış hesab edirdi. İncəsənət haqqında yazdığı fikirlərində də onun inkişafının mümkün olmadığını sübut etməyə çalışırdı. Yeni dövrdə incəsənətin inkişaf tsiklinin dayandığını iddia edən filosofun bu ideyaları A.İ.Gertsen və N.Q. Çernışevski tərəfindən geniş bir surətdə tənqid edilmişdi. Hegel estetik fəaliyyəti izah edərkən ziddiyyət və tarixilik prinsipini əsas götürmüşdü. Bu da estetik fəaliyyətin sistem halını araşdırmağa, onu cəmiyyət həyatının ziddiyyətli cəhətləri ilə müqayisə etməyə,estetik olanların mənasını anlamaq üçün onun əhəmiyyətini aşkara çıxartmağa imkan vermişdir. Hegel obyektiv idealist olduğuna görə incəsənəti mütləq ruhun birinci və kamil olmayan forması kimi araşdırırdı. «Mütləq ruh» bölümünün ikinci mövzusu, predmeti dindir. Ruhun inişafında incəsənətdən yüksək formada göstərilən din mütləq ruhun məzmunu kimi, yəni həqiqi din kimi səciyyələndirilir. 80 Hegel burada ruhun ruh olmasına səbəb kimi «özü üçün ruh» olmasını göstərirdi. Hegelin yaratdığı mütləq dində «mütləq ruh» artıq mücərrəd və abstrakt olan anlayışları deyil, özünü aşkar etmiş, ruhu açığa çıxartmış olur. Ruhu Kainatın bir parçası, kəsimi kimi qəbul edən Hegel, ruhu mütləq ideyanın gerçəkliyə çevrilmiş forması kimi götürərək, onu mütləq ideyaya uyğun olan bilik kimi başa düşürdü. Hegelin «Ruh fəlsəfəsi»ndə mahiyyət, substansiya kimi göründüyü bu ideya həm təbii, həm də ruhi reallıq formasında çıxış edir. Təbii və ruhi reallıq isə substansiyanı aşkar etməyin, özünü dərk etməyin vasitələri yaxud köməkçiləri kimi çıxış edir. Hegel dini inancların qanunauyğun şəkildə meydana gəlməsini və inkişaf prosesini izləmişdi. Dinin tarixi haqqında geniş biliyə malik olan Hegel xristian dinini, İsa təlimini başqa dinlərdən və təlimlərdən üstün tuturdu. Allahı özü-özünü inkişaf etdirən dünya kimi qəbul etdirən Hegel, xristianlığı mütləq ruhun son inkişafı kimi göstəridi. Allahın sübut olunmazlığını göstərən Kantın əleyhinə çıxan Hegel dialektikası forma və mahiyyətin bir-birindən ayrılmasına imkan vermirdi. Qeyd edirdi ki, məqsəd vəzifədən ayrılmayan kimi forma da mahiyyətindən ayrı fəaliyyət göstərə bilməz. Hegel bir sıra dinlərdən, o cümlədən də, İslam dinidən bəhs etsə də yalnız özünün həqiqi din olmasını «doğma oğlu vasitəsilə göstərən din» olan 81 xristianlığa üstünlük verir. Hegel ruhu mənlik şüurunun və şüurun zəkada həyata keçirilən vəhdəti, praktik və nəzəri fəaliyyətin vəhdəti kimi başa düşürdü. Ruhun varlığı isə onun idrak kimi başa düşülən əməlidir. Hegelə görə ruh təbii olanı, hissi olanı aradan qaldıraraq, özü-özünü dərk etmə prosesində iştirak edir. Bu proses və əməliyyatda isə ruh özü-özünə «mütləq ruh» səviyyəsinə qədər yüksəlir. «Mütləq ruh»un son inkişafında «Ruh fəlsəfəsi»nin ən son bölməsi olan «Fəlsəfə» bölməsi gəlir. Hegel fəlsəfə anlayışını daha çox dinlə əlaqələndirərək fəlsəfəni dinə tabe edir. Hegel burada ifadə edir ki, «dinə görə fələsəfədə Allah çox azdır, fəlsəfəyə görə isə dində Allah həddindən artıqdır.» O, ateizm anlayışına Allahın az olması kimi səciyyələndirərək, artıq ateizimin əksi kimi verdiyi panteizmdə Allahların kəmiyyət baxımından çox olmasını və panteizimin geniş yayıldığını iddia edirdi. Hegel tək olanın dərkinin İslam dünyasında paklıq, saflıq, ucalıq və alilik kimi nəzərdən keçirildiyini qeyd etmişdi. Hegelin «Məhəmməd təsəvvür üslubu» da deyə müraciət etdiyi İslam dinində Allahı ən ümumi olaraq, ayrı-ayrı varlıqları, növləri özünə birləşdirmiş formada təsəvvür edirdi. Burada ayrı-ayrı varlıqların öz həqiqi varlıqlarından heç nə qalmadığını qeyd edən filosof, İslamın çatışmayan cəhətlərini mahiyyətin, substansiyanın 82 insanı, subyekti və ruhu müəyyənləşdirmək səviyyəsinə çata bilməməkdə görürüdü. Hegel «Mütləq ruh»un bölmələri kimi bəhs etdiyi incəsənət, din və fəlsəfə bütövlükdə mütləq ideyanın, yəni Allahın, həqiqətin və azdlığın dərkidir. Hegel «mütləq ruh»un bu üç formasında ideyanın, Allahın dərk olunmasını məntiqi yolla sübut etməyə çalışmışdır. Hegelə görə «ilkin varlığın immanent, daxili özünüdərk kimi təzahürü olan» fəlsəfə və din fərqli xarakterlərə də malikdirlər. Filosofun fikirincə, bu təzahürlər, zahirə çıxanlar dini icma şəkilində dini şüurda, fəlsəfə elmi, xüsusilə də məntiq formasında fəlsəfədə özünü göstərir. Politeist dinlərə nisbətən, monoteizimə üstünlük verərək, bütpərəstlərin Allah deyə başa düşdükləri predmeti qeyri-müəyyən Allah deyə adlandırırdı. Hegel tarixin qaçılmaz finalı kimi mütləq biliyi və ona uyğun gələn rasionallaşdırmış cəmiyyəti görürdü. Hegel fəlsəfəsini tərk etməyən və onu daim izləyən azalıq anlayışı, filosofa görə bəşər həyatının mənası yalnız dərk olunan azadlıqdır. Hegel belə hesab edirdi ki, dünya tarixi azadlıq şüurunda tərəqqidən ibarətdir. Real azadlığı şüurun azadlığı hesab etməsi, eyniləşdirməsi ideyası isə onun idealizimidən meydana gələn təzahür idi. Bütün bunlara baxmayaraq Hegel çox düzgün olaraq qeyd edirdi ki, azadlıq insana əzəldən, anadangəlmə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|