Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 məşğul olur, maqnetizm və optika sahələri üzrə eksperiment və müşahidələr aparır, riyaziyyatda differensial hesablamalar aparır, fizika, kimya, təbii tarixlə, xüsusilə bütün humanitar və ictimai elmlərlə məşğul olurdu. Hegelin fikirincə bu cür geniş bir formada mənəvi mədəniyyəti ensiklopedik cəhətdən əhatə etmədən fəlsəfəylə məşğul olmaq, filosofluq etmək yalnız boş söz oyunundan başqa bir şey deyildir. Göründüyü kimi Hegel heç də «ensiklopedik zəka» və «birinci müəllim» adı ilə tanınan Aristoteldən nəinki geridə qalmırdı, hətta onu müəyyən formada qabaqlayırdı. Hegelin naturfəlsəfi baxışlarının geniş yer aldığı «Təbiət fəlsəfəsi» əsərində fəlsəfi və təbii-elmi nailiyyətlərinin birləşdirilməsinin zəruriliyini vurğulamışdı. Bu əsərin «Mexanika» adlı ilk bölməsində Hegelin söylədiyi məkan və zamanın vəhdəti ideyası A. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən tam 100 il qabaq söyləmişdi. Hegelin yaratdığı nəhəng fəlsəfi sistem fəlsəfə tarixində böyük bir iz buraxdı, Hegelin yaratdığı fəlsəfi təlim müxtəlif mövqedən şərh edildi. XIX əsrin 30-40-cı illərindən başlayaraq Hegelin təliminə əsaslanaraq yaranan Hegelçilk cərəyanı bu dahi filosofun fəlsəfi düşüncələrinə olan marağı daha da artırdı. Hegelin davamçıları olan Hegelçilik müxtəlif düşüncə baxımından bir neçə hissəyə bölünür: 88 1. Ortodoksal Hegelçilik ─ Hegelin təlimini heç bir dəyişikliyə məruz qoymadan qorumağa çalışdılar. J. K. Rozenkras,K. Mixelet, K. Prantl, J. E. Erdman, K. Fişer, E. Zeller, F. T. Vişer bu təlimin əsas nümayəndələridir. 2. Yeni Hegelçilik ─ Hegelin idealist fikirlərinə daha çox üstunlük verirdilər. «Sağcı» Hegelçilik də deyə adlandırılan bu təlim daha çox Almaniyada və İtaliyada özünə tərəfdar tapdı. K. Göşel, H. Hinrixs, H. Habler, R. Kroner, S. Mark, A. Libert bu təlimin əsas nümayəndələridir. 3. «Solçu» Hegelçilik və ya gənc Hegelçilər. Hegelin ilahiyyatla bağlı olan fikirlərini təkzib edir, tarixi proseslərdə subyektiv amilin roluna üstünlük verirdilər. Bu təlimin əsas nümayəndələri A. Ruqe, B. Bauer, L. von Steyn, M. Hess və başqalarıdır. «Solçu» Hegelçililər 1838-ci ildə A. Ruqe və T. Eştermeyerin rəhbərliyi ilə davamlı olaraq nəşr olunan «Halische Jarbücher für deutsche Wissenshaft und Kunst» adlı bir jurnalda «Sağcı» Hegelçililəri tənqid obyektinə çevirirdilər. 4. Marksizm ─ Bu təlimin baniləri olan K. Marks və F. Engels Hegelçiliyin dialektik metodunu materialist bir mövqeydən şərh etdi. Hətta bir çox tədqiqatçılar Hegeli komunizimi ayaqda tutan üç sütundan biri kimi xarakterizə etmişlər. Marksizm eyni zamanda Hegelin siyasi fikirlərindən də bəhrələnmişdi. «Siyasət sahəsində Hegelin bir çox ideyaları üzrə polemika aparması nəticəsində K. 89 Marksın siyasi baxışları formalaşmış və inkişaf etmişdir.» (30, səh. 128). 5. Müasir fəlsəfi cərəyanlar da dolayı yolla Hegelçilikdən bəhrələndilər. Bu cərəyanlar içərisində fenomenologiya, ekzistensializm və Frankfurt məktəbinin nümayəndələri daha çox fərqlənir. Hegel fəlsəfəsindən müxtəlif yöndən təsirlənən bi müasir fəlsəfi cərəyanların içərisində içərisində fenomenologiyanın banisi E. Hüsserl (1859-1938), ekzistensializmin banisi və əsas nümayəndələrindən biri olan M. Haydegger (1889-1976) və Frankfurt məktəbinin banisi M. Horkhaymer (1895-1973) Hegel fəlsəfəsinə böyük önəm verirdilər. 90 Fikirimizcə müdrikliyə qısaca olaraq belə tərif vermək olar: müdriklik əxlaqi cəhətdən icazə verilən qeyri-adi ağıldır. A. G. Spirikin III F Ə S İ L Hegelin fəlsəfi dünyagörüşündə ruhun məntiqi inkişaf mərhələləri 3.1. Ruh fəlsəfəsində subyektiv ruh bölümü Georq Vilhelm Firidrix Hegelin yazdığı «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın (Encyklopadie der Philosophischen Wissenschaften Grundrissede) 377-577-ci paraqraflarını əhatə edən «Ruh fəlsəfəsi»nin bölümlərində ruhun inkişafının ardıcıl mərhələləri öz əksini tapmışdır. Hegel ruhun tədqiqinə subyektiv ruhla başlayarkən qeyd etmişdir ki, «subyektiv ruh» da ideyanın gerçəkləşməsi kimi dərk edilməlidir. Başlıca mövzu insan olan «Ruh fəlsəfəsi»ndə ictimaiyyətin tarixi − ictimaiyyətin mənəvi inkişaf tarixi kimi qiymətləndirilimişdi. Fərdi və ictimai şüurun, bəşəriyyətin əqli cəhətdən inkişafı haqqında 91 idealist nəzəriyyənin əsaslarını verən Hegel ümumdünya tarixini üç əsas dövrə bölürdü: 1). Şərq dövrü. 2). Antik dövr. 3). Alman dövrü. Hegelə görə Şərq dövründə yanız despot, yəni bir nəfər, antik dövrdə və ya yunan-roma dövründə bəziləri, alman və ya xristian dövründə isə hamı azaddır. Azadlığın mənasını ruhun özünüdərkində görən filosof onu dərk olunmuş zərurət sayırdı. Alman və ya xristian dünyasını üstün tutan filosof Şərq xalqlarına çox soyuq və etinasız bir münasibət bəsləyirdi. Şərq xalqlarını Hegelə görə azadlığın mahiyyətini başa düşmürlər və elə bu səbədən də onlar hamısı quldur. Bunun tam əlsini təşkil edən alman dövründə isə hamı özünün mənəvi dünyasının mahiyyətini dərk edir və elə buna görə də bütün xristian dünyası azaddır. Filosof şərq xalqlarını tərəqqisi olmayan və sanki gələcəyi də qaranlıq və cəhalət içərisində olan xalqlar kimi təsvir edirdi. Haqqında söhbət açacağımız «Ruh fəlsəfəsi» əsərində dialektik inkişaf edən ruhun üç əsas pilləsi göstərilir: subyektiv ruh (antropologiya, fenomologiya, psixologiya), obyektiv ruh (hüquq, əxlaq, mənəviyyat) və mütləq ruh (incəsənət, din, fəlsəfə). «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın bu mərhələsində («Ruh fəlsəfəsi») «mütləq ideya» yenə də öz-özünə qayıdır, cəmiyyətin mədəniyyəti və ictimai şüurunda ictimai fəaliyyətin müxtəlif Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|