Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 2). Azadlığın müəyyən forması və pilləsi kimi − xüsusi hüquq. 3). Pozitiv hüquq − burada hüquq artıq qanun kimi çıxış edir. Bunlardan əlavə Hegel hüquq anlayışının da üç pillədən keçdiyini də vurğulayırdı: 1). Abstrakt hüquq. 2). Əxlaq. 3). Mənəviyyat. Abstrakt hüquq haqqında təlimdə müqavilə, mülkiyyət və qeyri-həqiqət problemlərini qarşısına qoyur. Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafını vətəndaş cəmiyyətinin vacib və labüd şərti sayan filosof, vətəndaş cəmiyyətinin dövlətdən əvvəl meydana gəlməsi fikrini təsdiqləyirdi. Hegel dövlətin müqavilə yolu ilə, müqavilə nəticısində yaranması fikrini təkzib edirdi. Onun fikrincə, «dövlət Allahın dünya üzərində təntənəli yürüşüdür, gərdişidir.» İlahi ideyadan yaranan dövlət daha yüksək inkişaf pilləsində duraraq, azadlığın gerçəkləşməsi və əxlaqi bütövlük uğrunda çalışır. Hamının qanun qarşısında bərabərliyi, fərdi hüquq və azadlıq ideyaları kimi prinsipi Hegel tərəfindən heç də sadəcə olaraq rədd edilmir, yalnız özünə məxsus olan bir şəkildə şərh edilir. Hegelin fikrincə, cəmiyyətdə mövcud olan qanunların, dövlət qurluşunun, əxlaq qaydalarının, ideologiyaların və dilin yaratdığı vəziyyətdə, şəraitlərdə insan özünü azad və dərk olumuş hesab etsin. 72 Azadlığı özündə varlıq kimi görən Hegel, azadlığa, «azadlıq dövlət anlayışının təşkilindən başqa bir şey deyildir» kimi qiymər verirdi. Azadlıq haqqında «təbii hüquq» və «təbii şərait» kimi anlayışları inkar edən filosof, həqiqi azadlığa o vəziyyətdən çıxmağı tələb edirdi. Çünki, o şərait hüququn pozulmasından yaranan zorakılıq şəraitidir. Hegelin fikrincə dövlətin vətəndaşı öz vəzifəsi, peşəsi və göstərdiyi hər hansı bir fəaliyyəti nəticəsində ağıllı varlıq səviyyəsinə yüksəlir şəxsiyyət kimi azad olur. Dövlətin dindən yarandığını və inkişaf etdiyini qeyd edən filosof, dövləti ruhun ruh üçün yaratdığı dünya olduğunu hesab edirdi. «Ağıllı dövlət»i «axmaq dövlət»dən fərqləndirən Hegel «axmaq dövlət»i, sonlu dövlət, məhv ola bilən dövlət adlandırıdı. «Ağıllı dövlət» isə ilahi mahiyyətə malik olan sonsuz dövlət, əbədi dövlət deyə adlandırırdı. Lakin, filosofun fikrincə «ağıllı dövlət» kimi «axmaq dövlət»də də müəyyən dərəcədə ruh prinsipi vardır. Hegel xalq suverenliyinin demokratik ideyasını tənqid edərək, vərəsəli konustitusiyalı monarxiyanın suverenliyini əsaslandırırdı. Alman dövlətini ən kamil, ən üstün siyasi qurluş, alman burjua cəmiyyətini isə tarixi inkişafın tacı adlandıran filosofun fikrincə «bundan daha yüksəyə qalxmaq olmaz.» Siyasi cəhətdən ziddiyyətli mövqeydən çıxış edən Hegel, bir tərəfdən burjua antifeodal inqilabının tərəfində durur, digər tərəfdən isə Prusiya monarxiyasına, Bismark hakimiyyətinə uyğunlaşmağı 73 zəruri hesab edirdi. Əsərlərində Fransa burjua inqilabının güclü təsiri hiss olunan filosofun bu ziddiyyətli mövqeyi marksizm nümayəndələri tərəfindən, xüsusilə də F. Engels tərəfindən geniş şərh olunmuşdu. Qərəz və rifah, xeyir və vicdan, həyat və günah kimi anlayışları əxlaqda birləşdirən filosof, əxlaqı insanın qəlbində, düşüncəsində, vicdanında qəbul olunaraq, bəyənilən anlayış kimi göstərirdi. Hegelin fikrincə Avropa mənasında olan azdlıq subyektiv və əxlaqi azadlığın birləşməsindən yaranır. Xeyir və şərin fərqini isə insan bu azadlığa arxalanaraq əldə etməlidir. Əxlaqın dinlə bağlılığını qeyd edən Hegel əxlaqın hansısa bir avtoritet tərəfindən zorla qəbul edilməsinə etiraz edirdi. Əxlaqı xeyirdən üstün tutan Hegel «mənəvi, intellektual kimi anlaşılan əxlaq, ümumiyyətlə iradənin daxilindədir və ona görə də qəsdi, qəzəbi və eləcə də əxlaqi şəri özündə birlşdirir.» Xöşbəxtlik və xeyiri fərqləndirərkən, xöşbəxtliyi birbaşa mövcud olan varlıq kimi, xeyiri isə əxlaqa münasibətdə gerçəkilik, həqiqət əldə etməsi kimi göstərmişdi. Hegelə görə xeyir analyışı iradənin ümumi cəhətlərini əks etdirdiyi üçün müəyyən mənada xüsusiliyə də malik olmuşdur. Subyekt üçün nə isə təsadüfi bir şey olan xeyir anlayışının əksini, ziddini şər anlayışında təzahür olunmuşdur. Burada şəri məhv edərək ondan imtina etməli, xeyirin geçəkləşməsinə şərait yaratmalıdır. Xeyirxahlığı ilə 74 seçilən ruhun öz xüsusi maraqlarının, fikirlərinin həyata keçməsinə imkan verməlidir. «Obyektiv ruh» bölməsində dövlətçilik və mənəviyyat haqqında fikirlərini davam etdirən Hegel, kəbin münasibətlərinin yaranmasında ailə üzvlərinin gizli mənəvi yaxınlığını səbəb kimi göstərirdi. Monoqam kəbini ailə üzvlərinin ayrılmaz birliyi, sevgi birliyi kimi göstərərək bu fiziki birliyi əxlaqi birliyin nəticəsi kimi göstərirdi. Hegelin düşüncəsinə görə ruh ailə səviyyəsində duyan ruh olur. Tərbiyə şəraitində uşaqların müstəqil şəxslərə döndüyünü iddia edərək, tərbiyəni «ikinci ruhi doğuş adlandırırdı.» Hegelin dövlətçilik və hüquq haqqındakı ideyalarında Platonun aristokratik siyasi doktirnasının təsiri sezilir. Hegel dövləti bütöv bir sistem kimi qəbul edərək göstərirdi ki, dövlət cansız mexanizm deyildir, iradə azalığına və fəaliyyət üsulunu seçmək hüququna malik olan fərdlərin, təkcələrin canlı orqanizimidir. Hegellə Platounun dövlət haqqında düşüncələri arasında fərq də var idi. Hegelin fikrincə, fərd özünün həqiqi yaşam tərzinə uyğun fəaliyyət göstərərsə sosial orqanizimin bir parçasına çevrilir və sosial mühitdə öz həqiqi mövqeyini tutmuş olur. Hegel fəlsəfəsində cəmiyyət ilə fərd, dövlət ilə vətəndaş, təkcə ilə ümumi arasında heç bir ziddiyyət də yoxdur. Dövlət qurluşu və qanunvericiliyin ilahi bir mahiyyət kəsb etdiyini vurğulayan Hegel dövlətin mövcudluğunu tanrının dünyada addımlaması kimi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|