Rəhim Həsənov

 
55 
 
Hegel  ruhun  «antroploji  inkişaf»ının  müəyyən 
mərhələlərində  inkişafını  üç  hissəyə  bölmüşdü.  İlk 
mərhələ olan təbii ruhun təbiətlə passiv mərhələsində 
insan  təbiətinə  iqlimin  təsiri,  irqdə  və  millətlərin 
xarakterində  olan  fərqlər,  temperament,  yaş  və  cins 
fərqləri, duyğuların fizioloji hiss orqanları ilə bağlılığı 
izah  edilir.  Yuxugörmə,  ruhun  ana  bətnində  varlığı, 
dühalıq,  maqnetizm,  dəlilik  və  vərdiş  isə  rih  və 
bədənin  vəhdətinə  qarşı  ruhun  mübarizə  apardığı 
ikinci  mərhələdə  göstərilir.  Sonuncu  mərhəldə  isə 
təbii  ruh  öz  fizikliyini  itirir  və  özünü  “mən”  kimi 
anlamağa cəhd edir. 
Dövlətin fərd üzərində üstünlüyünü sabit ideya 
kimi  qəbul  edən  Hegel  burjua  dəyərlərinə 
münasibətdə  nihilist  xarakterli  deyildi.  O,  dövlətin 
ilahi  mahiyyət  daşıdığı  ideyasından  çıxış  edərək, 
ictimai  müqavilə  nəzəriyyəsini  inkar  edərək,  onun 
ilahi mənşəyə malik olduğunu qeyd edirdi. 
Reallıqda özünü iradə kimi yerinə yetirən zəka 
qüvvəsinin təcəssümünü dövlətdə görür və zəkanı isə 
dünyanın  ilahi  mahiyyətini  təşkil  edən  qüvvə  kimi 
görürdü.  Cəmiyyətin  inkişafını  Hegel  inqilablarda 
deyil,  öz  başlanğıcını  ilahi  zəkadan  götürən 
zadəganların  siyasi  instiktlərindən  doğan  reformlarda 
görürdü.  Müharibənin  əxlaqi  əhəmiyyəti  olduğunu 
iddia  edən  filosof  ifadə  edirdi  ki,  xalqların  əxlaqi 
sağlamlığını  təşkil  edən  insan  mənəviyyatını  uzun 
sürən sülhdən yarana bilən çürümədən qoruyur. 

---

 
56 
 
Hegelə  görə  gəncin  fikirində  yaranmış  ideya 
mövcud  reallığın  tam  əksini,  ziddiyyətini  təşkil  edir 
və  böyüklərin  təsiri  ilə  bu  ziddiyyət  aradan 
götürülməlidir. 
Hegel  gənclərə  gerçəkilik,  həyat  nə  qədər 
dəyişkən  və  acı  olsa  da  ona  uyğunlaşmağı  məsləhət 
görürüdü. «İtaət etməsini bilməyən hökm etməsini də 
bilməz»  deyən  filosof  uşaqların  təhsil  və  tərbiyə 
sisteminə, intizamına böyük diqqət yetirirdi. 
Təkəbbürlü  və  lovğa  gənclərdə  olan  ziddiyyət 
yaşlı  nənəsildə  özünü  biruzə  vermirdi.  Dünyanı  tam 
dəyişdirmək  istəyən  gənclərdən  fərqli  olaraq,  tərəqqi 
və  təkmilləşmə  gedən  yaşlı  nəslin  yaradıcılıq 
imkanları  geniş  olduğundan  onlar  inqilaba  meyl 
etmirlər.  Filosof    bununla  göstərmək  istəyirdi  ki, 
ibtidaidən  aliyə,  sadədən  mürəkkəbə  doğru  gedən 
inkişafın qabağında heç bir qüvvə dayana bilməz. 
Hegel  oyaqlığı  «ruhun  birbaşa  formasını 
yaradan  subyektivlik  şimşəyi»  yuxunu  isə  ruhun 
heyvani  halı  adlandırırdı.  Ruhun  antropoloji 
inkişafının  sonuncu  forması  olan  xalis  təbii  ruhun 
sonuncu  forması  kimi  yuxu  və  oyaqlıq  verilmişdi. O, 
hesab edidi ki, özünü ətraf maddi aləmdən ayıran ruh 
məhz oyaq ruhdur. Oyaqlığı ruhun sadə vəhdətdə əks 
olan  halı,  yuxunu  isə  ruhun  neytral  vəhdətə  salınmış 
vəziyyəti  kimi  dəyərləndirən  filosof  oyaq  ruhu  yuxu 
ilə müqayisədə tərəqqi kimi qələmə verirdi. 
Hegel  hiss  orqanlarının  da  təbiətindən  bəhs 
edərkən,  onları  ideallaşdırmaq  cəhdləri  özünü  biruzə 

---

 
57 
 
verirdi. O, antropologiya mövzusuna aid etdiyi  daxili 
duyğulıardan,  təbiət  və  formasına  görə    fərqli  olan 
duyğunun da şəhini verir. Hegel insanın «mən»inin də 
hiss edən ruh olduğunu da yazırdı. O, «hiss edən ruh» 
paraqrafında  qeyd  etmişdir  ki,  özü  üçün  abstrakt 
mövcud  olan  hissi  ruh  şüurlu  «mən»i  yox,  şüuraltı 
«mən»i  əks  etdirir.  Abstrakt    mövcud  olan  ruhu  isə 
«düha», «dəlilik» və «vərdiş» kimi anlayışları vardır. 
Hegel  şəxsdə,  fərddə  akriv  olaraq  fəaliyyət 
göstərən möhtəşəm gücü düha kimi qələmə vermişdi. 
İnsan  «mən»inin  yaranmasının  bir  pilləsi  olan  düha 
«iradəli və düşünən azad ruh» deyildir. Özünü «mən» 
kimi  dərk  etmək  səviyyəsinə  qalxa  bilməyən  «mən» 
psixi  həyatın  təbii  həyatdan  ayrılmış  bütün  ibtidai 
formalarının bir sistemdə birləşdiyi mərkəzdir. Özünü 
«canlı  maqnetizm»  hadisəsində  göstərən  «mən»  hələ 
də «uşağın ana bətnindəkinə oxşar passiv» həyatdır və 
bu həyat yalnız hissi həyatdır. 
Hegel  canlı  və  ya  heyvani  maqnetizm  dedikdə 
bir  «mən»in  başqa  «mən»in təsiri altına düşməsindən 
ibarət olan hipnoz hadisəsi adlandırırdı. 
Hegelə  görə  orqanizm  elə  bir  bütöv  sistemdir 
ki,  bu  sistem  özünün  bütün  gücləri  ilə  və  üzvləri  ilə 
bir araya gəldikdən sonra öz funksiyasını yerinə yetirə 
bilər.  Onun  yuxarıda  göstərilən  bu  fikiri  P.  K. 
Anoxinin  «funksional  sistemlər»  nəzəriyyəsinin 
yaratmasına böyük təsir göstərmişdi. 
Hegel psixi xəstələr haqqında yürütdüyü fəlsəfi 
fikirlərində  fransız  psixiatrı  Filip  Pinelin  güclü  təsiri 

---

 
58 
 
hiss  olunur.  Hegel  psixi  xəstəliyin  mahiyyətini  «Ruh 
fəlsəfəsi»ndə  belə  təsvir  edirdi  ki,  orqanizmin  hər 
hansı  bir  ayrıca  sistemi  bədənin  ümumi  fizioloji 
həyatından  ayrılır.  Və  elə  ayrılmadan  da  insan 
orqnizimi  zəifləyərək  nəticədə  kənar,  yad  qüvvələrin 
təsiri altına düşür. Psixi xəstəlikləri də buna bənzədən 
filosof  subyektin  özü-özü  ilə  zidiyyətdə  olmasının 
nəticəsini müəyyən bir buovlmada görürdü. 
Hegelin fəlsəfi sistemi elə qurulub ki, bu sistem 
daim  inkişaf  edərək  bir  mərhələdən  digər  mərhələyə, 
sadədən 
mürəkkəbə 
doğru 
dəyişir. 
«Düha» 
anlayışından «dəliliyə» buradan da «vərdişin» şərhinə 
keçən filosof bu keçiddə də məntiqi inkişaf qanununa 
riayət edir. 
Hegelin  «dəlilik»  anlayışı  ruhun  bir  tərəfdən 
özünə  yiyələnməsi,  digər  tərəfdənsə    özünə  yiyələnə 
bilməməsi  arasında  ziddiyyətlidir.  Lakin,  bu 
ziddiyyət,  bu  ikiləşmə  mövqeyində  o,  üstünlüyü 
sonuncu mərhələyə, sonunucu qütbə verirdi. 
«Düha»  və  «dəlilik»  anlayışlarından  sonra 
ruhun inkişafı cəhətdən ən ali pillə olan «vərdiş»i saf 
ideallığa  gətirilmiş  maddilik  kimi  başa  düşürdü. 
Vərdişin  formalarının  ruhun  fəaliyyətin  bütün 
pillələrini  əhatə  etməsini  qeyd  edən  filosof  insanın 
yalnız  vərdiş  sayəsində  düşünən  varlıq  olduğunu 
vurğulayırdı. 
Ruhun  antropologiyası  burada  sona  çatdıran 
filosof  antropologiyaya  daxilində  duyan  ruhun 
keçməsinə gəlib çıxması ilə bədəni «vərdiş» vasitəsilə 

---