Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 kimi gözdən keçirən filosof bu kateqoriyanın idrak və iradədən ibarət olduğunu göstərirdi. İnsan zəkasının rəhbər rolu barəsindəki ideyalar Hegel fəlsəfəsində insandan ali olan zəka (dünya ruhu) ilə əvəz olunurdu. Obyektiv qanunauyğun prosesin iştirakçılarının şüurlu məqsədlərindən asıl olmayan zərurət kimi zəka anlayışı təsəvvür olunurdu. Həm də bu zərurətin mənbəyini insanların fəaliyyətində görərək, Allahın və təbiətin bu sahədəki rolunu görmürüdü. İnsanı mənəvi fəaliyyətdə olan subyekt kimi görən Hegel insanı ümumi əhəmiyyətli xarakter daşıyan ruhun və zəkanın vəhdəti kimi görürdü. Hegel əsası məşhur fransız filosofu R. Dekart (1593-1650) tərəfindən qoyulmuş antropoloji rasionalizimi daha da inkişaf etdirərək zəkaya və təfəkkürə üstünlük verirdi. Filosof insanı digər canlılardan fərqlədirilməsində və onun bəşəriyyətə aid olmasını bildirən keyfiyyət kimi irəli sürürdü. Əgər Hegel antropologiyada ruhun və bədənin ziddiyyətini əsas götürürdüsə və hiss edən ruhu təhlil edirdisə, fenomologiyada isə maddilik və ruhun arasında olan ziddiyyətlər və bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasında ruhun fəllığını araşdırırdı. Psixologiyada isə aparıcı ziddiyyət kimi subyektivlik və obyektivlik anlayışlarının vəhdətinə intelligensiyanın inkişafı nəticəsində nail olunur. Hegelin fikrincə bizim düşündüyümüz şeylər, düşüncəmizdə mövcud olanlar eyni zamanda 64 obyektivliyə malik olurlar və bunlar da subyektivliklə obyektivliyin vəhdətinə doğru inkişaf edirlər. «Psixologiya» bölməsində inkişaf prosesini yuxarıda göstərilən vəhdətə doğru irəli inkişaf etdirən filosof burada da kateqoriyaların inkişafına meyl edirdi. İntelligensiyadan təsəvvürə, təsəvvürdən təfəkkürə ardıcıl və məntiqi keçid də buradan yaranır. İntelligensiyanın ilk forması kimi verilən seyr maddi xarakterli təkcə obyektlər haqqında birbaşa və bilavasitə bilikdir. Psixologiyanı idrak formaları və iradə haqqında elm kimi qiymətləndirən Hegel «nəzəri ruh»un araşdırılmasına seyrin şərhi ilə başlayırdı. Seyrdə məzmunun, mənanın predmetliliyini üstün tutan filosof təsəvvür mərhələsinə çatmaq üçün refleksiyanın seyrdən keçməli olduğunu yazırdı. Obyektin insana aid olmasından və ya olmamasından asılı olmayaraq, yaddaşda canlandırılan obraz ilk dəfə seyr formasından keçib, təsəvvür formasına ayaq basmalıdırş Elə bu fikirlərdən də məntiqi nəticə çıxardan Hegel qeyd etmişdi ki, hissi seyrin materiallarının, obrazlarının birləşməsindən təsəvvür anlayışı meydana gəlir. Obrazların sintezindən yaranan təsəvvür, seyr ilə təfəkkür anlayışları arasında orta və aralıq bir mövqeydən çıxış edir. Təsəvvürün fəaliyyətinin seyrdən başladığını, seyrdən yaranmış materiallardan yarandığını ifadə edərək, təsəvvürün də inkişaf mərhələlərini göstərmişdi. 65 Yadasalma olan ilk mərhələdə daxili varlığlmızın qaranlıq qalmış yerlərindən yaddaşda canlanan obraz yaradırıq. Hissi seyr vasitəsilə əldə olunan materialları qeyri-şüuri və çətinliklə yada salırıq və elə bu da ilk növbəsində təsəvvürün ilin forması olur. Bu mərhələdə təkcə varlıq kimi seyr etdiyimiz obyektdə deyil, eyni zamanda yada salınan obyektə də aid etmək olur. Təxəyyül, yəni xəyala gətirmə adlanan mərhələdə isə yaddaşdan alınmış canlı obrazları ümumiləşdirmə prosesi gedir. Bu obrazlar birləşdikdən sonra ümumi təsəvvür yaranır. Ən ümumi təsəvvür adlandırdığı təxəyyüldə obyekt təkcə yada salınmır, eyni zamanda sintez edilir. Materiallardan asılı olmayaraq aparılan təxəyyül prosesində şüur özünü duyğu materiallarından asılı olmamasını göstərir. Bu zaman şüur materialdakı lazımsız və təsadüfi tərəfləri ataraq yalnız mühüm və önəmli olanları saxlayır. Onu təkcəlikdən ümumiliyə doğru yüksəldərək nəticədə ümumi və universal təsəvvürə çevrilir. Xarici xarakterə məxsus olan obrazlı təsəvvürdən fərqli olaraq, ümumi təsəvvürdə ruhun öz daxili fəaliyyəti aşkar edilir. Hegel bu fikiri ilə yalnız ayrı-ayrı şeylərin mövcud olduğunu, ümumi məfhumların isə adlaradan başqa bir şey olmadığını iddia edən nominalizmin əleyhinə çıxış edir. «Biz adların vasitəsi ilə düşünürük» deyən Hegel təfəkkürü getdikcə hisslərdən uzaqlaşdırır və nəticədə yenə də 66 ideallaşdırma prosesini inkişaf etdirmiş olurdu. İşarəyə olduqca lazımlı bir şey kimi baxaraq dərk edən intelligensiyanın adlardan və sözlərdən ibarət olan işarələr sistemini yaratmışdı. Hegel simvollaşdırma hadisəsinə ryhun hissi seyrlə qarşılaşmasını və onun verdiyi obyektə «onun özünə yad olan məna» verməsi kimi baxırdı. Filosof fikrin həqiqi varlığına uyğun olaraq göstərdiyi nitq, söz «özündə yüksək daxililiyin» izlərini daşıyan xaricilikdir. Hegelə görə boş formaya deyil, mahiyyətə və məzmuna xas olan fikridə subyektivlik və obyektivlik bir-birinə uyğun gəlməlidir. Hegel təfəkkürün fəaliyyətinin izahı ilə psixologiyada «nəzəri ruh»un tədqiqini sona çatdırırdı. O, təfəkkürə keçməzdən qabaq, təsəvvürün son pilləsi olan yaddaş haqqında da məlumat onu təxəyyülün son forması kimi nəzərdən keçirmişdi. Təsəvvürün fəaliyyəti özünün daxilində formalaşaraq, daxili xarakterdə konkret bir formaya sahib olur. Yaddaşın varlığı isə adı və mövcud varlığı özündə saxlamaqla biruzə verirdi. Yaddaşın inkişafında üç formanı fərqləndirən filosof onları adı saxlayan, bərpa edən və mexaniki yaddaş deyə bölürdü. Birincisi onunla bağlı olur ki, insan adın mənasnı yadda saxlayaraq, dil işarələrini gördükdə onlara obyektiv cəhətdən bağlı olan təsəvvürləri xatırlayır. Bərpaedici yaddaşda isə predmet seyrsiz və obrazsız dərk olunur. Filosofun nöqteyi-nəzərindən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|