Rəhim Həsənov

 
67 
 
yaddaş  adda  predmetə  və  predmetlə  birlikdə  −  ada 
malik  olur  və  bu  fikir  sadəcə  olaraq  bərpaedici 
yaddaşa aid edilir. 
Yaddaşın  son  forması  olan  mexaniki  yaddaşda 
isə  əlaqələri  heç  bir  məna  daşımayan  xüsusi  adların 
mexaniki  formada  əzbərlənməsidir.  Burada  «mən» 
mənadan  mərhum  olan  sözlərin  cəmini  özündə  hər 
zaman və davamlı qaydada saxlayan «boş çəmbərdir.» 
Gənclərin  və  qocaların  arasında  olan  yaddaş 
fərqi  tutan  Hegelə  görə  gənclərdə  olan  istedad  yaxşı 
yaddaşdan  faydalanır.  Filosof  gənclərdə  olan  yaxşı 
yaddaşın 
səbəbini 
onların 
qocalardan 
az 
düşünməyində görürüdü. 
Hegel  təfəkkürü  intelligensiyanın  inkişafında 
sonuncu  və  ali  mərhələ  kimi  göstərmişdi.  Bir  sıra 
anlayışlar  kimi  təfəkkürü  də  üç  yerə  bölərək,  onun 
fəaliyyət mərhələlərini göstərirdi: 
1).  Mühüm  olanın  təsadüfdən  ayrılması  − 
abstraktlaşdırma. 
2). Mühakimə və ya əqli nəticə aktı. 
3). Anlayışlarla fikri əmliyyat. 
Filosof  bu  fikirdə  qeyd  edərək  yazmışdı  ki, 
«Kantadək bizdə dərrakə və düşüncə arasında heç bir 
fərqləndirilmə  aparmamışdır.»  Hegelə  görə  təfəkkür 
və  varlıq  özündə  fərqliliyi  saxlayaraq  eyniyyətdə 
olmalıdır. 
Təfəkkürün 
zəka, 
spekulyativ 
fəaliyyəti 
arasında gedən ziddiyyəti əks etdirən filosof, forma və 
məzmun arasında olan münasibətə yenidən qayıdırdı. 

---

 
68 
 
İdrakın  inkişafında,  tərəqqisində  zəruri  mərhələ  olan, 
formal  təfəkkür  mərhələsində  də  Hegel  çatışmazlığın 
olduğunu göstərmişdi. 
Abstrakt  və  formal  təfəkkürün  həqiqətin 
mahiyyətini,  gerçəkliyin  məzmununu  parçaldığını 
düşünən  filosofun  fikirincə  təfəkkür  yalnız  idrak 
səviyyəsinə  qədər  inkişaf  edə  bilər.  Təfəkkür 
cəmiyyət  ruhuna,  ümumdünya  tarixinə,  «obyektiv 
ruh»a  gəlib  çıxmaq  üçün  psixoloji  inkişaf  şkalasında 
«istək» pilləsindən keçərək «praktik ruh» olmalıdır. 
«Praktik ruh» haqqında «Məntiq elmi» əsərində 
geniş söhbət açan mütəfəkkir «Ruh fəlsəfəsi» əsərində 
bu  problemin  ümumi  tezis  və  müddəalarından  bəhs 
etmişdi.  Fərdi  psixoloji  planda  nəzərdən  keçirilən 
«praktik  ruh»  psixolgiya  bölməsində  çox  yığcam  bir 
formada şərh olunur. 
Təkcənin  və  fərdin  subyektiv  psixi  həyatı 
formasında  nəzərdən  keçirilən  bu  sahəyə  aid  olan 
psixoloji anlayışlar sevinc, məmunluq, ümid, qorxu və 
utancaqlıqdır.  Hegel  istəklər,  maraqlar  və  ehtiraslar 
kimi anlayışları idraka və ağıla aid edərək təhlil edir. 
Məşhur alman filosofunun dünyagörüşünə görə 
ümumbəşər  tarixinin  və  hər  bir  insasnın  başlıca 
məqsədi  azadlığı  gerçəkləşdirmək  və  dərk  etməkdir. 
İnsasnın  xöşbəxtliyi,  səadəti  isə  yalnız  azadlıq  dərk 
olunaraq, həyata keçəndən sonra baş verir. 
Hegel 
«azadlıq 
şüurunun 
tərəqqisi»ndə 
ümumdünya  tarixinin  mahiyyətini  və  onun  inkişafını 
əsas  götürmüşdü.  Tərəqqinin  meyarını  azadlığa 

---

 
69 
 
bağlayan Hegel burada nöqsana yol verirdi. Çünki, o 
təkcə şüuri deyil, həm də real olan azadlıq anlayışını 
və onun mahiyyətini şüurun inkişafında görürdü. 
Hegel insanların aktiv yaşam mövqeyini xüsusi 
əhəmiyyətini  qeyd  edərək,  onların  bu  mövqeyinin 
səbəbi  kimi  ehtiraslar  və  qabilliyyətləri  göstərərək, 
tarixin 
möhtəşəmliyinin 
də 
bunlar 
üzərində 
qurulduğunu iddia edirdi. Zərurətin dərk olunması ilə 
azadlığın  real  formasına  nail  olmaq  arasımdakı 
əlaqəni  göstərən  filosofun  düşüncəsinə  görə  tarixi 
zərurəti  dərk  edib  reallaşdırmaq  yolu  ilə  azad 
cəmiyyət yaratmaq olar. 
F.  Hegel  ayrı-ayrı  şəxsiyyətlərin  istəkləri, 
meylləri və ehtirasları, eyni zamanda onların təsadüfi 
əməlləri ilə tarixin möhtəşəm hadisələri arasında olan 
əlaqənin  əleyhinə  çıxış  edirdi.  Hegelin  «dünya 
ağılının  hiyləgərliyi»  deyə  adlandırdıığı  obyektiv 
qanunauyğunluqların  inkişafı  ilə  insan  fəaliyyətini 
əlaqələndirirdi. 
Fərdlərin  maraqları  və  hərəkətlərindən  tarixi 
prosesin  qanunauyğunluluğunu  yarandığını  da  qeyd 
edirdi.  Tarixdə  ümumdüunya  ruhunun  ifadəsi  kimi, 
reallaşması 
kimi 
maraqların 
və 
mənafelərin 
mübarizəsini göstərirdi. Hegelin fikrincə ümumdünya 
tarixinin  inkişafı  −  fərdi  və  ümuminin  inkişafının 
dialektikasının  və  azadlığının  dərk  olunmasına  doğru 
yönələn tərəqqi prosesidir. 
Hegelin  fikirincə  ümumiəhəmiyyətli  xarakter 
daşıyan ruhun və zəkanın daşıyıcısı olan insan yalnız 

---

 
70 
 
özünün  azad  və  ümumi  olduğunu  dərk  etdikdə 
şəxsiyyətə  çevrilir.  Antik  dövrün  yunan  stoiklərinin 
azadlıq  haqqındakı  düşüncələri  ilı  razılaşan  Hegel 
qeyd  etmişdi  ki,  «fikir  azadlığın  həqiqəti,  yalnız 
həyatdan  mərhum  olan  xalis  fikirdir;  deməli,  bu 
azadlıq  da  canlı  azadlığın  özü  olmayıb  azadlığın 
yalnız anlayışıdır.» 
Obyektiv  ruh.  Hegel  «Obyektiv  ruh»  adlanan 
bölümdə mənəviyyat (ailə-cəmiyyət-dövlət), hüquq və 
əxlaq  haqqında  olan  düşüncələrini  əks  etdirir.  «Ruh 
fəlsəfəsi»nin  ən  yığcam  olan  bu  bölümündə  ruhun 
inkişafı  özünün  bütöv  ofadəsini  fərdi  və  təkcə 
“mən»in,  sonlu subyektin  praktiki  fəaliyyətindən  çox 
cəmiyyət  fəaliyyətində,  insan  növünün,  bu  sonsuz 
subyektin  tarixi  praktikasında  və  ümumdünya  tarixi 
prosesdə  tapır.  Burada  azadlığın  mütləq  mərhələsinə 
çatan  ruh,  ilk  öncə  ruhun  inkişafının  obyektiv 
mərhələsinə baş vurmalıdır. 
Həcmcə «Ruh fəlsəfəsi»nin ən yığcam bölməsi 
olan  «Obyektiv  ruh»  bölməsində  azadlıq  anlayışı  ilk 
dəfə olaraq dövlət hüquq təsisatı formasında həqiqətə 
çevrilir və real olur. Burada ruh öz subyektivliyindən 
çıxaraq,  azadlığın  xarici  reallığını  dərk  edir  və  onu 
obyektivləşdirir.  Ruhun  obyektivliyi  öz  hüququna 
daxil  olduqdan  sonra  obyektiv  ruh  sferası  siyasi-
hüquqi gerçəkliyə çevrilir. 
Hegel  hüquq  anlayışına  üç  nöqteyi  nəzərdən 
şərh vermişdi: 
1). Hüquq azadlıqdır − hüquq ideyası. 

---