Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
59 ideallaşdırırdı. Hegel «Ruh fəlsəfəsi»ndə müsbət mənada şərh etdiyi «Təbiət fəlsəfəsi»ndə heyvani orqanizimlərinin həyat prosesinin sonlu, ziddiyyət və gərginliyin olmaması kimi, ölümün ilk momenti və ölü sükunəti kimi göstərirdi. Müsbət mənada şərh etdiyi antropologiya bölməsində isə «hiss edən ruh»dan «gerçək ruh»a keçidi kimi, irəliyə doğru inkişaf edən ruhun bir həlqəsi kimi şərh edirdi. Hegel bədəni özünə tabe edən «mən»i ideallaşdırsa da onu maddilikdən, cisnanilikdən azad edə bilmədi və elə burada «mən» xalis ən ümumi, universal fikir səviyyəsinə yüksələ bilmir. «Şüur» və «mənlik şüuru» isə o zaman yaranır ki, təbii ruh öz təbiiliyini madiyyatını itirsin və öz cismani, fiziki varlığını aradan qaldırsın. Təbii ruhun təbiiliyini məhv edən gerçək və ya həqiqi «mən» isə «mən»in inkar halından əmələ gəlir. Hegel nin antropologiya bölməsində gördüyümüz kimi, ruhun öz maddiliyini, fizikiliyini, cismaniliyini aradan qaldırılması prosesi izlənmişdir və elə bu maddiliyi, təbiiliyi də məhz ruh yaratmışdı. Fenomologiya (fenomenlər haqqında elm) bölməsində də ruh xalis forma almır və yenə də mahiyyət kimi deyil, təzahür kimi çıxış edir. Burada predmetlərin dərk edilməsi formasında çıxış edən ruh bu dərketmə nəticəsində idrakın özünü dərk etməyə yönəlir. Hegel ruhun özünə sonsuz münasibətinin və onun inkişafını şərtləndirən şüuru refleksiya 60 pilləsindən ibarət olan hadisə kimi qiymətləndirmişdi. Öz fəaliyyətinin predmetini subyekt, idrak və ruh üzərində seçən, ruhun xarici və daxili duyğularından alınan çox saylı təsəvvürlərdən hər dəfə lazım olanı seçir və onlardan yeni təsəvvür, yeni məzmun hazırlayır. Özündən və öz şüurundan predmetləri xaric edərək yadlaşdıran ruh hissi şüur pilləsində şey illüziyasını yaradır. Hegel «Ruhun fenomologiyası» adlı bölməni eyni adda yazdığı ilk məşhur və iri tutumlu əsərinin qurluşuna uyğun olaraq qurmuşdu. Filosofun şüur, mənlik şüuru və ağıl deyə üç hissəyə böldüyü bu əsərdə özünüdərk və şüur anlayışları geniş yer tutur. «Gerçək ruh» adlı bölmədə fiziqonomik fikirlər də verən filosof insan üzünü ruhun ali görüntüsündən və ilk təzahüründən yarandığını vurğulamışdı. Ruhun daha mükkəməl ifadəsi və ikinci təzahürü isə insanın nitqi vasitəsilə müəyyən edilir. Ruhun xaricində mövcud olan obyektlər haqqında «mən»in bilik almasını şüur kimi qələmə verən filosof «mən»i ruhun özünə sonsuz və subyektiv münasibəti adlandırırdı. Hegel həqiqi ruhun şüur və hissi bilik səviyyəsində məlumatlı və müfəssəl ruha çevrildiyini qeyd edirdi. Məlumatlılığa xas olan ruhi həqiqətin başlanğıc mərhələsi və eyni zamanda həqiqətə doğru hərəkət edən ruhun birinci forması adlandırırdı. Ruhun xaric edib yadlaşdırdığı predmeti yenidən ideallaşdıran Hegel yazırdı ki, «şüur kimi ruhun 61 məqsədi ondan ibarətdir ki, özünün bu hadisəsini öz mahiyyətilə eyniləşdirsin, özünün məlumatlı olduğunu həqiqətə yüksətsin.» Ruhun fenomeloji inkişafında yuxardıda göstərdiyimiz üç pillədən biri olan şüur öz növbəsində üç hissəyə parçalanır: 1). Hissi şüur. 2). Qavrayışlı şüur. 3). Düşünən şüur. Hissi şüurda obyekt birbaşa olaraq hisslər vasitəsilə dərk edilən şüurdur. Duyğu sahəsinə aid olan hissi şüurda Allahın birbaşa bilməyinin mümkünlüyünü iddia etsələr də iddiadan başqa heç nə əldə etmək olmur. Qavrayışlı şüurda isə şüurun predmeti şeylərin mənası olur və təkcələr ən ümumiyə münasibətdə olsalar da təkcə ilə ümuminin həqiqi vəhdəti həyata keçirilmir. Düşünən şüur və ya düşüncə pilləsində şüur predmet dərk edilir. Şüur ilk pillələrində özünü biruzə verən ziddiyyətlər birada həllini tapır. Və ən nəhayət subyektiv inkişafın son bölməsi olan psixologiya yanaşma olan «istək» anlayışı ruhun fəal təbiətin bildirən bir termindir. Hegel «istəyin» fəallığını, aktivliyini «mən» və «mən»in predmeti arasında olan ziddiyyətdən doğduğunu və bu ziddiyyətin həll olunmalı olduğunu vurğalıyırdı. İnkişafının birinci mərhələsində özünüdərkin özünü göstərdiyi forma olan istək subyektiv olmalı olan 62 abstraksikiyanın ziddiyyətidir. Subyektin obyektə münasibətində istək vasitəsulə istəyə uyğun olan predmetin rolunu xüsusi qeyd edirdi. Hegel özünüdərk yolunda mənəvi reallığının inkişafı zəruri tarixi mərhələsindən keçərkən özgələşmə kateqoriyası ilə əvəz olunur. Məkan və zaman daxilində yaranan hər hansı bir hadisənin qanunauyğun nəticəsində, nəticəsi formasında göstərilən özgələşmə insan fəaliyyətinin nəticələrinə olan münasibətin müəyyən üsuludur. Hegel ruhun inkişaf mərhələlərində psixologiya pilləsində nəzəri ruhu və praktiki ruhu bir-birindən fərqləndiridi. Ətrafda mövcud olan nəzəri ruhdan, ətraf aləmdə hələ də mövcud olmayan praktik ruhu əks qütblərdə tuturdu. Hələ də subyektiv ruh çərçivəsində qalan nəzəri və praktik ruhu fəallıqlarına görə bir-birindən ayırmaq olmaz. Hegel bu fikirləri inkişaf etdirərək qeyd edirdi ki, nəzəri ruhu passivliyinə və praktiki ruhu aktivliyinə görə bir- birindən fərqləndirmək olmaz. Hegelin əsərlərində Kantın aqnostiziminin tənqidinə ciddi surətdə yer verilmişdi. O, həqiqətin dərk olunmasını sonsuz proses kimi göstərərək, dünyanın mahiyyəti olan ideya, zəka, düşüncə, idrak anlayışlarını da şərh edirdi. Psixologiyada ruhu idrak kimi nəzərdən keçirən filosof «Məntiq elmi» əsərində apardığı bölgüyə uyğin olaraq, idrak kateqoriyalarını ruhi intelligensiyaya nəzəri ruha və praktiki ruha ayırırdı. İntelligensiya kateqoriyasını həqiqət məsələsi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|