Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 nəzəriyyənin əsaslarını verən Hegel ümumdünya tarixini üç əsas dövrə bölürdü: 1) Şərq dövrü. 2) Antik dövr. 3) Alman dövrü. Hegelə görə Şərq dövründə yanız despot, yəni bir nəfər, antik dövrdə və ya yunan-roma dövründə bəziləri, alman və ya xristian dövründə isə hamı azaddır. Azadlığın mənasını ruhun özünüdərkində görən filosof onu dərk olunmuş zərurət sayırdı. Alman və ya xristian dünyasını üstün tutan filosof Şərq xalqlarına çox soyuq və etinasız bir münasibət bəsləyirdi. Şərq xalqlarını Hegelə görə azadlığın mahiyyətini başa düşmürlər və elə bu səbədən də onlar hamısı quldur. Bunun tam əlsini təşkil edən alman dövründə isə hamı özünün mənəvi dünyasının mahiyyətini dərk edir və elə buna görə də bütün xristian dünyası azaddır. Filosof şərq xalqlarını tərəqqisi olmayan və sanki gələcəyi də qaranlıq və cəhalət içərisində olan xalqlar kimi təsvir edirdi. Subyektiv ruhun təhlili ilə ruhun özinkişafının araşdırmalarına başlayan Hegel qeyd edirdi ki, «təkcə mütləq ruh deyil, subyektiv ruh da ideyanın gerçəkləşməsi kimi dərk edilməlidir.» İnsanın şərhinə geniş yer verilən bu fəlsəfədə ruh fəaliyyətdə olaraq, göydə, yerdə − ümumiyyətlə mövcud olan hər şeydə özünü dərk edən qüvvə kimi göstərilir. Ruh insanın mahiyyəti, azadlıq, heç bir zorakılığı qəbul etməyən düşüncə ruhun fəaliyyəti, 52 bu fəaliyyət isə ruhun mahiyyətidir. Hegel ümumbəşəri ruhun tarixi inkişafında hər bir insanın inkişafının səbəblərini idealist fəlsəfi sistemə uyğun olaraq ictimai şüurda, mənəvi istehsalda görən filosof maddi istehsalın bu sahədəki rolunu inkar edirdi. Hegelə görə insanın ruhdan ibarət olan mahiyyəti əsl insani mahiyyətdir. Bütün elmi və fəlsəfi biliklər də insanın insani mahiyyətinin, ruhunun dərkinə yönəlməlidir. hegel ruhu mənlik şüurunun, praktiki və nəzəri fəaliyyətin birliyi və şüurun zəkada həyata keçən vəhdəri kimi başa düşürdü. Filosofun fikrincə ruh öz-özünü dərk edərkən, hissi və təbii olanı aradan qaldıraraq öz- özünə qədər yükələ bilir. Ruhun varlığı isə onun idrak kimi başa düşülən əməlidir. Ruh yüksək fəaliyyətə malik olmaqla hər şeydən əvvəl mənlik şüurunun fəaliyyətidir. Mahiyyət etibarilə «mütəq ruh»u materiyadan təcrid edən və ona qarşı qoyan filosof mütləqləşdirilmiş anlayış yaradırdı. Hegelin təfəkküründə Allah-insan ideyasının yaranmasına xristian dinin Allah-oğul tezisində öz təsirini göstərmişdi. İdeyanın inkişaf sistemi olan «Ruh fəlsəfəsi» təfəkkürün dialektik metodu kimi çıxış edir. Hegelin bu metodundan yaranan paradoksal fikirə görə, ruh təbiətdən yaranır və ona görə yaranı ki, təbiətin özü də ruhdan yaranır. 53 Hegelin düşüncə tərzinə, formasına görə burada zidd olan heç bir fikir yoxdur. Çünki, onun yartdığı fəlsəfi sistemdə ruh təbiətəqədərki substansiya, mahiyyəti kimi götürülən mütləq ideyanın başqa bir formasıdır. Elə bu səbəbdən də ruh təbiətdən yaransa da sonlu, fərdi və təkcə ruh olan insana, təbiətə və onun maddi təcəssümü olan insan bədəninə münasibətdə də ilkin olanıdır, birincidir. İnsanın, təbiətin seyrindən alınan xarici duyğuları daxili duyğulardan fərqləndirərək Hegel insanın fiziki hərəkətlərini onun ruhi təməlindən yarandığını qeyd edirdi. «Ruh fəlsəfəsi» nin ilk bölümü olan «Subyektiv ruh» antroplogiya ilə başlayır. Hegelin «Antropologiya» anlayışı müasir anlayışdan fərqli cəhətlərə malik idi. Müasir dövrdə antroplogiyaya biocoğrafi planda götürülən insan haqqında elm kimi başa düşülürsə, «Təbiət fəlsəfəsi» əsərində mütəfəkkir bu elmi insanın ruhi fəaliyyətinin tədqiqi ilə məşğul olan elm kimi qiymətləndirirdi. Filosof antorpologiyanın predmetinin özündə ruh və ya bilavasitə ruh adlanan təbii ruh olduğunu göstərirdi. Hegel subyektiv ruhun da üç hissəyə bölünməsi fikirini irəli sürürdü: 1) Təbii ruh. 2) Şüur. 3) Ruh. Subyektiv ruhun üç əsas hissəsini, formasını göstərərək təbii ruha irqi fərqləri aid edirdi. Və elə bu 54 təbii ruhu bədən ruhunun substansiya kimi öz inkişafının ilkin forması adlandırırdı. İnsanın psixi həyat tərzini ciddi surətdə araşdıran bu qənaətə gəlir ki, insanda «antroploji inkişaf” ruhun fiziki bədənlə mübarizəsindən və onun üzərindəki qələbəsindən yaranır. Hegel «Antropologiya» adlı bölmədə «xüsusi təbii ruhlar» deyə adlandırdığı irqlərin və «yerli ruhlar» deyə adlandırdığı ayrı-ayrı millətlərin psixologiyasından, onlar arasında olan fərqlərdən bəhs edirdi. Təbii ruhi qabiliyyətlər adlandırdığı istedad və dühanın nisbətini araşdıraraq göstərir ki, bu ruhi qabiliyyətlər öz-özlüyündə dühaya və istadada çevrilmir. Yalnız məntiqi təfəkkürə tabe olduqdan sonra təkmilləşmə prosesi gedir. Bu fikirləri inkişaf etdirən Hegel belə bir fikirə gəlir ki, elm və mədəniyyət şəraitində temperament öz mənasını itirsə də xarakterdə fərd öz davamlı müəyyənliyini əldə edir. Millətçi dünyagörüşünün dərin kök saldığı Hegel fəlsəəsində dialektik metod cəmiyyət elmlərində tətbiq edilməmiş və cəmiyyət hadisələri bu metoddan kənarda qalmışdır. Prussiya monarxiyasının bütün çatışmayan cəhətlərinə, naqisliklərinə və ziddiyyətlərinə baxmayaraq ən yüksək mütərrəqi quruluş hesab edirdi. Hegel bu ictimai siyasi qurluşu ictimai inkişafın zirvəsin və son nöqtəsi hesab edərək bundan sonra ancaq «tarixi təkrarı» fikrində idi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|