Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
34 Hegel «Fəlsəfə tarixi» əsərində Şərq dünyası adı altında verilən başlıqda Hindistan, Çin və İranı eyni bir bölgüyə daxil edir. Bu ölkələr arasında Hindistana, Hind təfəkkürünə daha çox üstünlük verən Hegel Hindistanı sehirli, mistik bir məkan kimi xarakterizə edir. «Çinə bənzər bir biçimdə Hindistan da antik olduğu qədər bu günə aid bir görünüş olsa da öz daxili dünyasındakı yetkinliyə mükəmməl bir formada çatmışdır. Hindistan hər zaman xəyalların ilham qaynağı və bizə hələ də sehirli bir dünya, pərili bir diyar olaraq görülür.» (79, səh.1). Hegel «Fəlsəfə tarixi» əsərində tilsimli ölkə deyə adlandırdığı Hindistanın tilsimindən özü də ayrıla bilmir, Hind fəlsəfə tarixi haqqında yetərli məlimat verir, kastaların bölgüsün, brahmanlar və Hind adət-ənənələri haqqında söhbət açır. Əgər biz fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirsək, Şərq- Qərb fəlsəfi ənənələrinin kompartavist, müqayisəli təhlilinin yaranmasında Hegelin oynadığı rol təkzibedilməz bir mahiyyət kəsb edir. Avropamərkəzçiliyin yaranmasına səbəb olan Hegelin Şərq fəlsəfəsinin səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə irəli sürdüyü ideyalar mübahisə doğurmaya bilməzdi. Ümumdünya tarixini «ümumdünya məhkəməsi» deyə adlandıran Hegelə görə Qədim Şərq dünya ruhunun hələ ilkin mərhələsidir, yəni körpəlik çağıdır. «Beləliklə ümumdünya tarixi Şərqdən Qərbə doğru isyiqamət götürür; lakin, tarixi inkişaf prosesində Şərq öz maşrutu ilə hərəkət edərək lazımi mənzilə yetişə 35 bilməmişdir. Qərbi və Şərqi bir çox əlamət və keyfiyyətlərinə görə müqayisə edən dahi filosof Şərqin despotizimə meylli olduğunu dəfəlrlə qeyd etmişdi. Hegel göstərirdi ki, Şərqli xarakterində zahirən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən iki cəhət özündə birləşmişdir: hamının (bütün ondan asılı olanların) üzərində hökm etmək ehtirası və özünün asılı olduğu adama kölə etiqadı. Hegel öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün bir çox Şərq xalqlarının həyat tərzindən bir çox misallar da gətirirdi...» (81, səh 1) Şərqdə Hegelə görə azadlıq məhdudu bir səviyyədə özünə yer tapmışdır, özgürlüksüzlüyün, ənənəviçiliyin və fərdiyyətsizliyin adı Hegelə görə Şərqdir. Burada Şərq ayrıca olaraq nə iqtisadi kateqoriya deyil, nə də coğrafi bir termin deyil. Bu göstəricilərlə Şərqin əlaqəsi olsa belə, burada Şərq, yalnızca insanın dünyaya baxışlar sistemi kimi nəzərə alınmalıdır. Bu baxımdan Şərqə Qərbin tam olmasa da bəzi bölələrində və ya bəzi təbəqələrində rast gəlmək mümkündür. Yəni onlar da bu mənada Şərqli ola bilir, Şərqli dünyagörüşü ilə düşünürlər. Digər tərəfdən iqtisadi və coğrafi mənada Şərqin özündə də Qərbin aşılmamış formasına rast gəlmək mümkündür. Lakin, Hegel birmənalı olaraq Şərqə laqeyd münasibət bəsləyə bilməzdi, çünki, özünün də qeyd etdiyi kim Ümumdünya tarix öz inkişaf stimulatorunu məhz Şərqdən götürmüşdü. «Sonralar Avropanın dahi filosofu Hegel etirafla yazacaq: «Biz Şərqdən gəlirik; 36 ümumdünya tarixi Asiyadan Avropaya hərəkət edib... Şərqin ilkin şərti və zəmini ailəyə əsaslanan millilikdir»».(75, səh.1) Şərqlə Qərbi dəfələrlə qarşılaşdıran Hegel qeyd edirdi ki, Şərq şüuru Qərb şüuruna nisbətən daha poetik səciyyə kəsb edir. Hegel bu nisbəti xarakterizə edərkən yunan xalqını Qərb xalqları içərisində istisna təşkil etdiyini vurğulayır. Mədəniyyət barəsinə gəldikdə isə Hegel deyirdi ki, Şərq mədəniyyəti Tac Mahal kimi misilsiz böyük incilər yarada bilər. Lakin, Şərq mədəniyyəti əsl mədəniyyət yarada bilməz. Bunu Hegel onunla xarakterizə edirdi ki, Şərqdə yalnız bir şəxs öz azadlığını dərk edir, bir nəfər azaddır – o isə despotdur, hökmdardır. Hegel incəsənətin özünün də üç sahəyə bölündüyü fikrini irəli sürür: simvolik incəsənət, klassik incəsənət və romantik incəsənət. Simvolik incəsənətin əsas səciyyəvi xüsusiyyəti burada yaradılanların ideyaya uyğun gəlməməsidir, incəsənət burada məqsəddən kənar bir hal daşıyır. Hegelə görə incəsənətin nəzəri formada inkişafının ilk təzahürü olan simvolik incəsənət öz xarakteristikasını Şərq mədəniyyətində, xüsusilə də qədim Hind, İran və Misir incəsənətində özünə yer tapmışdır. Xristianlıq dini barəsində mühazirələrə qulaq asaraq böyüyən Hegel islam dininə, islam fəlsəfəsinə də laqeyd münasibət bəsləyirdi. Və o qeyd edirdi ki islam artıq çoxdan tarixi səhnədən 37 çıxmiş və Şərq ətaləti və aramlığına qayıtmışdır. Lakin, daha sonralar islam aləmində baş verən proseslər Hegelin bu mövzu barədə səhv etdiyinin şahidi oluruq. Hegel din barəsində, həqiqət barəsində söhbət açdığı zaman qeyd edirdi ki, əsl həqiqət yalnız və yalnız konkret bir şey olmalıdır. Həqiqətin konkret olmasına bir çox misallar gətirən Hegel bu nöqteyi nəzərdən də Xristianlığı digər dinlərdən üstün tutumuş, əsasən Şərqdə özünə vüsət tapan İudaizimin və İslamın əsl mahiyyətini xarakterizə edə bilməmişdir. İudaizm və İslam kimi Şərq dinlərində Tanrı ideyası mücərrəd bir mahiyyət kəsb edir, bu mahiyyətdə konkretlik çalarları müşahidə olunmur. Xristianlıq dinində isə İudaizm və İslamdan fərqli olaraq İsus Xristos obrazı bu mücərrəd Tanrıya konkret olan bir «görünüş» əta edir. Hegel elə hesab edirdi ki, mücərrəd Tanrı obrazı qarşısında Şərq insan zəngin ilahi duyğulardan mərhum olur, bu ilahi duyğular yalnız xristian dünyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Çünki, onlar konkret olaraq ilahi duyumu İsa peyğəmbərin obrazı qarşısında hiss edə bilirlər. «Estetikaya dair mühazirələr» adlı əsərində estetikanı sistemli bir halda araşdırır, tarixilik və ziddiyyət prinsipini burada da tətbiq edir. Hegelə görə incəsənət mütləq ruhun aşağı forması olmaqla dinin tələbatından irəli çıxmışdır. Romantik və klassik incəsənətə üstünlük verərək bu incəsənətin dinə və Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|