Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
26 kimyəvi proseslər və onlar arasında olan əlaqələr araşdırılır, bütün fiziki və kimyəvi proseslərin izah olunmasına səy göstərir. Bunları izih edərkən hamısının «mütləq ideya»nın, «dünya ruhu»nun təzahürü olduğunu isbat etməyə çalışır. Hegelin «Təbiət fəlsəfəsi» əsərində dərin fərziyyələrlə yanaşı əsassız ideyalar, fantastik fikirlər də özünə yer tapmışdır. «Təbiət fəlsəfəsi»nin son bölümü «Üzvi fizika» adlandırılsa da burada əsasən, bitki və heyvan orqanizmlərindən və fiziki coğrafiyadan bəhs olunur. Burada biologiya və zoologiya məsələlərinə geniş yer verilir, təbiətdə baş verən geoloji proseslər izah olunur, kimya və coğrafiya mövzularına da rast gəlmək olur. Öz idealist dialektikasını naturfəlsəfəyə də tətbiq edən Hegel təbiətin «ideyanın varlıq forması» olduğunu qeyd edir. Metafizik ənənələrlə əlaqəni kəsməyə çağıran Hegel dialektik prinsip və kateqoriyaların təbiətşünaslıqda da istifadə olunmasını məsləhət görür. «Hegel fəlsəfədə metafizik təfəkkür üsulubunun hakim olduğu bir zamanda təbiətşünaslığa dialektik ideyalar gətirdi.»(25, səh.49) Təbiətdə müxtəlif və çoxlu ziddiyyətlərin həyatın mənbəyi olduğunu qeyd edir. Ziddiyyətsiz həyatın mövcud olmasını isə gülünc bir hadisə adlandırırdı. Ziddiyyətlərin sonunda yaranan inkişaf ideyası sonralar Ç. Layel və Ç. Darvin tərəfindən faktlarla işıqlandırılmışdır. 27 Hegelin yaratdığı «mütləq ideya», «dünya ruhu» və ya «dünya zəkası» anlayışlarının fəliyyəti, mahiyyəti öz-özünü dərk etməkdən ibarətdir. Bu dərk etmə üç mərhələdən keçir: 1) ideyanın «xalis təfəkkür stixiyasında», özəl aləmində inkişaf etməsi - Məntiq. 2) ideyanın təbiət, yəni «özgə varlıq» formasında inkişafı - Təbiət fəlsəfəsi. 3) ideyanın ruhda, tarixdə və təfəkkürdə inkişafı - Ruh fəlsəfəsi. Əgər ideyanın mahiyyəti məntiqlə bir-birilə əlaqəli kateqoriyalar sistemində təzahür edirdisə, təbiətdə isə təbiətin ruhi mahiyyətini təşkil edən kateqoriyalarda aşkar olunur və sonda ideya yenidən özünə qayıdır. İdeya «özgə varlıq» formasında olarkən «özgə varlıq», yəni təbiət inkişaf etmir, təbiətin xarici təzahürü olan məntiq kateqoriyaları bir mərhələdən başqa bir mərhələyə dialektik bir surətdə meyl edir. «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın üçüncü və son bölümünü təşkil edən «Ruh fəlsəfəsi» «Subyektiv ruh», «Obyektiv ruh» və mütləq ruh adı altındla bölümlərdən ibarətdir. Burada «mütləq ruh» dialektik inkişafın son mərhələsinə çatır, təbiətin idrakından sonra özünə qayıdır. Özündə yaranmış özgələşməni inkar edərək özünə dönüş yolunu başa vurur. Bütün prosesləri təfəkkür prosesinə söykəndiyini iddia edən Hegel ruh fəlsəfəsində bəşəriyyətin düşüncə tarixinin təhlilini verir. Ümumdünya tarixinin son mərhələsində 28 fərdi və ictimai şüur özünüdərk mərhələsinə qədəm qoyur. «Ruh fəlsəfəsi»nin «Subyektiv ruh» bölümündə psixoloji terminlər, «Obyektiv ruh» bölümündə hüquq və əxlaq məsələləri, «Mütləq ruh» bölümündə incəsənət, din və fəlsəfə məsələləri müzakirə olunur. «Subyektiv ruh» bölümündə ayrı-ayrı xalqların xarakterini də verən Hegel ümumidünya tarixinin üç hissədən ibarət olduğunu qeyd edir: 1. Şərq dövrü. 2. Antik dövr. 3. Alman dövrü. Bunları mənəvi mahiyyətin dərkinə görə sıralayan Hegel azadlığın dərkinin vacibliyini vurğulayır. Azadlığı insani mahiyyəti olduğunu və Şərq dünyasında heç kim azad olmadığını, alman və xristian dünyasında isə hamının azad olduğunu iddia edir. Alman xalqının müsbət xarakterləri haqqında uzun-uzun danışan Hegel Şərq xalqlarına etinasız münasibət bəsləyir, Şərq xalqlarını ən aşağı səviyyədə xarakterizə edir. Georq Vilhelm Fridrix Hegel «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nda təfəkkürün və varlığın eyni olması, maddi dünyanın öz inkişafının nəticəsi və daim inkişafda olması kimi müddəalarının geniş bir surətdə izahını əks etdirmişdir. Onun fikrincə təbiət və cəmiyyətin əsasında duran predmet və hadisələrin inkişafını, rəngarəngliyini şərtləndirən mənəvi, mütləq və zəkalı bir başlanğıc vardır. Daim fəaliyyətdə olan 29 bu başlanğıc, yəni, «mütləq ruh» ilkin əsas kimi «öz inkişaf» halındadır. Hegelin obyektiv idealist sisteminin əsasını təşkil edən bu «öz inkişaf» üç mərhələdən keçir: 1). «Xalis təfəkkürün kortəbi inkişafı»nı şərtləndirən, ideyanın özülüyündə mərhələsi − Məntiq. Bu mərhələdə ideyanın məzmunu bir-birilə əlaqədə olan və bir-birinə keçən məntiq kateqoriyaları sistemi özünü biruzə verir. 2). İdeyanın «başqa varlıq», «başqa forma»da, yəni, təbiət formasında inkişaf etməsi mərhələsi olan «Təbiət fəlsəfəsi»ndə təbiətə mənəvi mahiyyət verilir. Hegelə görə təbiət inkişaf etmir, təbiətin mənəvi mahiyyətini təşkil edən məntiq kateqoriyalarının öz inkişafının yalnız xarici təzahürüdür. 3). Hegel ideyanın tarixdə (ruhda) və təfəkkürdə inkişafı «Ruh fəlsəfəsi» «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın sonunci və ən ali bölməsidir. Ümumiyyətlə, «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası», «Ruhun fenomenologiyası»ndan sonra Hegelin ikinci sanballı əsəri hesab etmək olar. Bu əsər Hegelin sağlığında üç dəfə, 1812, 1827 və 1830-cu ildə çap olunmuşdur. Hər bir sonrakı çapda təkmilləşdirilmə və yenidən işlənmə məsələsini müəllif öz qarşısına bir məqsəd kimi qoyur. Sonda isə «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası» 577 paraqrafdan ibarət olan elmi- fəlsəfi traktat kimi ortaya çıxır. Hegelin yazdığı əsərlər içərisində xristianlığa həsr olunmuş yazılar da hər bir tədqiqatçının diqqətini Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|