Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
30 özünə cəlb edir. Ümumi cəhətdən götürsək, «Xalq dini və xristianlıq», «Xristian dininin pozitivliyi», «Xristianlıq ruhu və onun taleyi», «İnanc və bilik», «İsanın həyatı» və «Müsbət din fikrinin tənqidi» kimi əsərlərin ana xəttini, aparıcılıq mövzusunu xristianlıq və qismən də yəhudi dininə aid Hegelin apardığı tədqiqatlar tutur. Hegel bu əsərlərdən başqa iki cilddən ibarət «Din fəlsəfəsi» və ya «Din fəlsəfəsi üzrə mühazirələr» əsərini də yazıya almış, burada da xristianlıq dininə geniş yer ayırmışdır. «Din fəlsəfəsi»ndə «Allah» anlayışının izahını verərkən qeyd edir ki, onun var olmasının sübuta ehtiyacı vardır, hər hansı bir fikrin, varlığın sübutuna çalışmaqsa məntiqin predmetinə aiddir. Allahın ən ümumi olduğunu göstərən Hegel apardığı məntiqi araşdırmaların sonunda «Ən ümuminin fəaliyyəti yalnız təfəkkürdür» fikrinə gəlir. Hegel din fəlsəfəsinə həsr etdiyi olduqca geniş həcimli əsərində dini dünyagörüşlər haqqında məlumat verərkən ilk olaraq Şərqdə yaranmış dini ideologiyaların mənşəyi barədə öz fikirləri bildirir. Bu zaman o bir fəlsəfə tarixçisi mövqeyindən çıxış edərək Yəhudilik, Buddizm, Brahmanizm, qədim Misir dinləri, Çin dinləri və İslam dini haqqında önəmli bilgilər verir. Lakin, Hegel Şərq fəlsəfi fikirinə elə də ciddi münasibət göstərməmiş, Şərq dünyagörüşünü, Şərq fəlsəfəsini primitiv hesab edir, fəlsəfənin Qərbdən başladığıını vurğulayırdı. «Hegel Şərq təfəkkürünü 31 fəlsəfi fikirin aşağı səviyyəsi sayırdı.O göstərirdi ki, Şərq xalqlarının fəlsəfəsi müşahidə mərhələsindədir, ona görə də layiqli bir şey verə bilməmişdir.» (41, səh. 43) Ən ümumi ilə təfəkkürü vəhdətdə götürərək, ən ümuminin təfəkkür üçün mövcud olduğunu, təfəkkürün fəaliyyətinində ən ümuminin dərki olduğunu göstərir. Hegelin yaratdığı «təfəkkür sferası»na allah haqqında olan düşüncələrin sonunda gedib çatmaq olar, çünki, bu sfera ən ali sferadır. Ən ümumi olan Allahla təfəkkür arasında fərq də mövcuddur. Bu fərq təfəkkürün qarşısında qoyduğu ən ümumini dərki zamanı ən ümuminin tək və mütləq olmasında doğur. Hegelin cəmiyyət, dövlət və hüquq haqqındakı fikirləri də diqqət mərkəzindən xali deyildir. «Hüquq fəlsəfəsi» əsərində vətəndaş cəmiyyətinin dövlətdən əvvəl mövcud olması fikrini irəli sürür. Vətəndaş cəmiyyətindəki sosial ziddiyyətlər mövcud olmasının əsas səbəbi kimi fərdlər və onların mənafelərinin toqquşmasında görürdü. Dövlət qaydalarının müxtəlif olmasını da cəmiyyətdəki ziddiyyətlərə səbəb kimi görürdü. Siyasi baxışlarını əks etdirdiyi «Hüquq fəlsəfəsi» əsərində konustitusiyalı monarxiyanı ən mükəmməl bir dövlət quruluşu olması fikirini dəfələrlə vurğulayır, bu fikirin doğruluğunu müdafiə edirdi. «Hegelə görə dövlət şəxsi azadlıqları və mülkiyyəti qorumaq üçün yaradılamyıb. Dövlət vasitə deyil, 32 məqsəddir, Allahın dünya üzərində gərdişidir.» (27, səh. 97) «Tarix fəlsəfəsi» əsərində isə ayrı-ayrı xalqların xarakterlərinin, psixoloji keyfiyyətlərinin yaranmasında coğrafi mühitin etdiyi təsirdən söz açılır. Tarix fəlsəfəsinin insan zəkasının tam təntənəsi olduğundan söz açır. Hegelə görə tarixdə inkişaf müəyyən mərhələlər üzrə gedir, bu da əsasən mütləq ruh və ideyanın davamlı inkişafından ibarətdir. Tarixə nikbin bir dünyagörüşlə baxan Hegel göstərirdi ki, tarix azadlığın inkişafıdır, bu inkişafın sonunda hamı öz azadlığını dərk edəcəkdir. «Dünya ruhunun ağıllı, zəruri təzahürü olan ümumdünya tarixinin əsas və son qayəsi ruhun azadlığını dərk etməsi, anlamasıdır. Hegelə görə tarixin mənası təsadüfi hadisələrdən deyildir və qanunauyğun bir mahiyyət kəsb edir. Tarix substasional bir xarakterə malikdir və bu substasionallığın əsasında «sonsuz qüdrətə malik olan zəka» durur. Bütün tarixi proseslər bütövlük təşkil edir, «mütləq ruhun» «yaşayış yerini» dəyişməsi məsələsi ortaya çıxır. Əvvəllər Şərq ölkələrində olan «mütləq ruh» Yunanıstandan və Romadan sonra Prussiya dövlətində bərqərar olmuşdur. Hegel «Tarix fəlsəfəsi» əsərində əsası Herder tərəfindən qoyulan tarixsizm ─ yəni, tarixin mənası nəzəriyyəsini inkişaf etdirməyə cəhd göstərmişdir və bir sıra digər maraqlı fikirlərdə irəli sürmüşdür. Tarix fəlsəfəsi haqqında Hegelin söylədiyi fikirlər tədqiqatçıların daim diqqət mərkəzində 33 olmuşdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, Hegeldən sonra yaşamış Avropalı filosoflar tarix fəlsəfəsinin üç hissəyə bölünməsini belə Hegelin adı ilə əlaqələndirirdilər: 1) Hegelə qədərki dövr; 2) Hegel dövrü; 3) Hegeldən sonrakı dövr; Hegel qeyd edirdi ki, biz tarixi bərqərar olmuş sistem kimi qavramalıyıq və tarixdən yalnız müsbət cəhətləri götürməliyik. Filosofun nöqteyi-nəzərincə tarixin əsas əlamətlərindən biri məhz tarixdə böyük faciələrin var olmasıdır. Əgər tarixi tədqiqatların başalnığıcında hansı fövqəltəbii qüvvənin durduğu sualına monoteist dinlər Allahı, Platon «ideyalar aləmi»ni görürdüsə, Hegel bu föfqəltəbii qüvvənin «mütləq ideya» olduğunu vurğulayırdı. «Hegel qeyd edurdi ki, Allah əslində öz- özünü inkişaf etdirən bir aləmdir ki, burada insan öz fəaliyyəti ilə idealı reala çevirir.»(2, səh.376) «Fəlsəfə tarixinə dair mühazirələr» və ya «Fəlsəfə tarixi» əsərində Hegel öz dövrünə qədər yazılmış fəlsəfi əsərlərə bir baxış keçirmiş, əsasən antik dövr filosofları haqqında məlumat vermişdir. İlk dəfə olaraq Hegel fəlsəfə tarixinə bir tədqiqatçı kimi obyektiv qiymət vermiş, fəlsəfi təlimlərin bir-birinə qarşı qoyulması, əks tərəflərin qarşılaşdırılması fikri ilə razı olmamışdır. Fəlsəfə tarixini fəlsəfi düşüncələrin, biliklərin inkişafı kimi nəzərdən keçirmişdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|