Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 formalaşıb. Bu dövrdən sonra isə Hegel Kantı tənqid etməyə və Kantın fəlsəfi sisteminin həqiqəti düzgün əks etdirmədiyinə qərar verir. Bunun əsas səbəbi isə yəqin ki, Hegelin Kantdan fərqli olaraq, dindar və ruhani bir dünyagörüşünə sahib olması idi. 1798-ci ildən Hegel yeni və mükəmməl bir fəlsəfi sistem yaratmağa cəhd göstərir və elə bu cəhdin nəticəsində də yazdığı əsas əsərləri aşağıdakılardır: «Fixte və Şellinqin fəlsəfi sistemləri arasındakı fərq» (1801), «Ruhun fenomenologiyası» (1807), «Məntiq elmi» və ya «Böyük məntiq» (1812- 1816), «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası» (1817), «Hüqüq fəlsəfəsi» (1821), «Fəlsəfə tarixinə dair mühazirələr» (1833-1836), «Estetikaya dair mühazirələr» (1835-1838). Bunlardan əlavə Hegel ayrı-ayrı vaxtlarda «İsanın həyatı», «Fəlsəfə dərsləri», «Fəlsəfə tarixi» və «Dünya tarixi fəlsəfəsi» kimi əsərlər də yazmışdır. Ümumiyyətlə Hegelin yaradıcılığı hər zaman öz dəyərli qiymətini saxlamış, bütün şərhçilər, tənqidçilər onun haqqında yüksək fikirdə olmuşdur. Zəngin və ziddiyyətli bir fəlsəfə kimi özünə diqqət cəlb edən bu düşüncə sisteminin əsasını idealist dialektika təşkil edirdi. Bu dialektikanın təməli ünsürlərini Hegel 1806-cı ildə tamamladığı və 1807-ci ildə nəşr etdirdiyi «Ruhun fenomenologiyası» adlı əsərində hazırlamışdı. «Ruhun fenomenologiyası» əsərinə K.Marks və F.Engels cütlüyü yüksək qiymət vermiş, bu əsəri «Hegel fəlsəfəsinin həqiqi qaynağı və sirrlərin açarı» 19 olduğunu vurğulamışdır (69, səh.624). Fəlsəfə tarixinə nəzər yetirsək dialektik fikirlərin Hegeldən çox öncə meydana gəldiyinin şahidi olarıq. İlk dialektik fikirlərə Hindistanda, Çində və qədim Yunanıstanda təsadüf edilməsinə baxmayaraq bunlar kortəbii dialektikadan başqa bir şey deyildi və sadəlövh xarakterə malik idi. XVII-XVIII əsrlərdə irəli sürülən dialektik fikirlərin isə əsas təməlini dialektika deyil, metafizika təşkil edirdi. Hegelin yazdığı «Ruhun fenomenologiyası» elmi-fəlsəfi traktatı isə vəziyyəti dəyişdirməyə səbəb oldu. Bu əsərdə insan şüurunun təkamül mərhələləri tədqiq olunur, ibtidai insan dünyagörüşünün elmə və elmi metodologiyaya necə sahib çıxdığı araşdırılır. Fenomenologiya –şüur hadisələri olan fenomenlər haqqında təlim sözü də elə buradan götürülmüşdür. Faktlara əsaslanan müxtəlif məlumatların dialektika mövqeyindən ümumiləşdirilməsi, bu məlumatların sistemli bir hala salınması «Ruhun fenomenologiyası» traktatında qarşıya qoyulmuş əsas məsələ idi. Eyni zamanda Hegelin yaratdığı bu dünyagörüşünün əsas təməlini idealizm təşkil edir və bütün fəlsəfi sistemi də idealist dialektika zəmini üzərində qurulurdu. Hegel düşüncə tarixində ilk dəfə olaraq dialektik məntiq sistemi və dialektik metodun yaradılmasına cəhd göstərirdi. Gerçəkliyin dialektik bir zaman içərisində inkişafı qəbul edilir və eyni zamanda ideyaların məntiqi təhlili zamanı bir qismi 20 inkara doğru meyl edir. Hər hansısa bir ideya irəli sürülür, sonra həmin ideyanın mövcud olmadığı düşünülür və başqa bir ideya irəli sürülür. Buradan da iki əks düşüncənin qarşılaşmasından yaranan fikir ilk düzgün fikir mahiyyətini daşıyır. Beləcə, Hegelin «tezis-antitezis-sintez»dən ibarət olan məşhur «üçlüsü», «triada»sı meydana gəlir. Filosof hesab edirdi ki, tsiklik xarakterə malik olan inkişaf hər hansısa bir obyektin yarandığı, formalaşdığı tezislə başlayır. Bu inkişaf zamanı müəyyən məkan və zaman çərçivəsində tezis antitezislə əvəz olunur. İnkar edən rolunu oynayan antitezis inkar edilən rolunu oynayan tezisin mənfi və köhnəlmiş ünsürlərini rədd edir. İnkişaf triadasının sonunucusu olan sintez isə tezisin və antitezisin müsbət cəhətlərini özündə sitez edir. İnkarı inkar deyə adlandırılan bi proses sonsuz bir mahiyyət kəsb edir. T→A→S ↓ T 1 →A 1 →S 1 ↓ T 2 →A 2 →S 2 ↓ ─ ─ ─ ─ ─ ─ ↓ T n →A n →S n Filosofun məntiqi nöqteyi nəzərincə fikirin bu cür inkişafı fikirin öz təbiətinin nəticəsidir, fikirin 21 xarakterik xüsusiyyətidir. Fikirin bu üslubda inkişafı fikirin özündə ehtiva olunduğundan fikirin və yaxud da tezisin irəli sürülməsi bir qayda olaraq antitezisi də, sintezi də yaratmış olur. «Bu əməliyyar mütləqin sadəcə bir hissəsini temsil etdiyi müddət içərisində sonsuz olaraq davam edə bilir. İnkişaf etmiş fikir, yəni sintez öz sırası gəlincə yeni bir diyalektik əməliyyatın tezisi olur və ondan daha artıq inkişaf etmiş bir fikir ortaya çıxır.»(57, səh. 42) Hegelin fəlsəfi sistemi obyektiv, mütləq idealizimdir, çünki, onun yaratdığı kimi qəbul etdiyi substansiya mahiyyətini kəsb edən «mütləq ideya» təbiətdən, insanların və subyektiv şüurdan mövcud olan bir qüvvədir. Bu «mütləq ideya» obyektiv və yaradıcıdır, onun bu keyfiyyətlərinin təməlində isə ziddiyyətlərin mübarizəsi durur. «Mütləq ideya»ya immanent xas olan ziddiyyətlərin mübarizəsi öz inkişafında 3 mərhələdən keçir: 1. İdeya özündə. 2. İdeya başqa varlıqda. 3. Özünə qayıdış ideya. «Gerçək olan hər şey əqlə uyğundur, əqlə uyğun olan hər şey gerçəkdir» kimi məşhur müddəasına görə, inkişaf sayəsində əvvəllər gerçək olan hər şey qeyri-gerçək olur, öz zəruriliyini, yaşamaq hüququnu və əqlə uyğunluğunu itirir. Öz dövrünü başa vurmuş gerçəkliyin yerini yeni-yeni yaşamağa qadir olan gerçəklik tutur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|