Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
22 Hegel hesab edirdi ki, dünyanın əsasında təkcələr deyil, «mütləq ruh» adlandırılan tam, bütöv bir ideya durur. Eyni zamanda dünya təkcələrin, ruhların məcmusu deyil, bu cür məcmunu Hegel illuziya adlandırırdı. Spinozadan fərqli olaraq Hegel tamı sadə substansiya hesab etmir, əksinə mürəkkəb bir orqanizm, sistem kimi düşünürdü. Hegelin 1817-ci ildə tamamladığı «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası» dünya fəlsəfi fikir tarixinin ən sanballı əsərlərindən biri hesab oluna bilər. «Məntiq elmi», «Təbiət fəlsəfəsi» və «Ruh fəlsəfəsi» adlı üç hissədən ibarət olan bu əsərlərdə Hegel «mütləq ideya»nın inkişaf prinsiplərini hazırlamışdır. Hegel yaratdığı fəlsəfi sistemdə elm üç hissəyə bölünür: I. Məntiq- özündə və özü üçün ideya haqqında elm. II. Təbiət fəlsəfəsi - özünün özgə varlıqdakı ideya haqqında elm. III. Ruh fəlsəfəsi - özünün özgə varlıqdan özünə qayıdan ideya. «Məntiq xüsusi ideya, yəni təfəkkürün abstrakt stixiyasında olan ideya haqqında elmdir» (17, səh.95). Lakin, Hegeli bu tərif qane etmir və təfəkkürün yalnız insana xas olmadığını iddia edir. Stixiya və ya ən ümumi müəyyənlik olan təfəkkür varlığın daxili mahiyyətini kəsb edir, «Əgər məntiq elmi təfəkkürü fəaliyyətdə və onun məhsullarında gözdən keçirirsə, onda onun məzmunu fövqəlhissə aləmdir və biz 23 məntiqlə məşğul olarkən o aləmdə oluruq» (17, səh.99). Elə bu səbəbdən də Hegel düşünür ki, varlığın, yəni həm idrakın, həm də təbiətin həqiqi qanunları məhz təfəkkür qanunlarıdır. Məntiqin öyrəndiyi təfəkkür qanunları varlığın ümumi məğzini təşkil edir. «Təfəkkürün məhsulu müəyyənlik və ya fikrin forması ümumiyyətlə, ümumidir, abstraktdır. Deməli, fəaliyyət kimi təfəkkür fəal ümumidir - məhz özünü yaradan fəaliyyətdir, belə ki, törədilən əməl ümumidir. Subyekt kimi təsəvvür edilən təfəkkür kimi təsəvvür edilən təfəkkür düşünən varlıqdır» (17, səh.100). Hələ əsası qədim Şərq ölkələrində qoyulan dialektikanın inkişafında Hegelin xidmətlərindən danışmaq yerinə düşərdi. O, «Məntiq elmi» adlı məşhur əsərində dialektikanın ən ümumi qanun və kateqoriyalarının şərhini vermiş, dialektika, məntiq və idrak nəzəriyyəsinin eyniliyi və vəhdəti tezisini əsaslandıraraq, dialektik məntiq sistemini izah etmişdir. «Hegel fəlsəfəsinin ən qiymətli nailiyyəti «Məntiq elmi» əsərində tam şərh olunmuş dialektikadır. Hegel dialektikanın ən mühüm qanun və kateqoriyalarının təhlilini vermiş, dialektika, məntiq və idrak nəzəriyyəsinin vəhdəti tezisini əsaslandırmış, ilk dəfə fəlsəfə tarixində dilaektik məntiq sistemini geniş izah etmişdir.» (3, səh. 168) «Məntiq elmi»ndə Hegel məşhur yunan filosofu Aristotelin məntiq haqqımdakı fikirlərinə yüksək qiymət verir, onu «Məntiq elminin banisi» deyə 24 xatırlayır. Bir zamanlar Aristotelin tədqiq etdiyi kateqoriyalar «Məntiq elmi»ndə Hegel tərəfindən geniş bir surətdə araşdırılır. «Hegel bu əsərində ənənnəvi məntiqin üsulubundan kəskin olaraq ayrıldığını bildirərək antik metafizikanın yerini ala biləcək bir spekulyativ məntiq qurmağa cəhd göstərdi.» (57, səh. 41) Fəlsəfi kateqoriyaların izahı, onların bir-birilə qarşılıqlı münasibəti kimi məsələləri də «Məntiq elmi»ndə özünə yer tapmışdır. Fəlsəfi kateqoriyalar, müxtəlif proseslərin təbiəti, keyfiyyət dəyişmələrinin kəmiyyət dəyişmələrinə və əksinə keçməsi kimi məsələlər Hegelə qədər formal məntiqdə araşdırılmışdı, elə bu səbəbdən də Hegelin yazdığı «Məntiq elmi» əsəri bir sıra istisna təşkil edirdi. Məntiq elmi qarşıya qoyduğu problemləri daha da artıran Hegel burada keyfiyyət, varlıq, təşəkkül, heç nə, kəmiyyət, ölçü, fərq, ziddiyyət, məzmun, forma, təsadüf, imkan, gerçəklik kimi fəlsəfi terminlərin izahını verir. Hegel bu izahları verərkən, əslində, dialektik məntiqin təməlini hazırlayırdı. Bütün bunların izahını verərkən formal məntiqin təfəkkürün elementar forma və qanunları haqqında elm olduğunu inkar etmir, əksinə, məntiqi gerçəkliyin mahiyyəti haqqında nəzəriyyə adlandırırdı. «Məntiq elmi» əsərində Hegel tez-tez Kanta müraciət edir, Kantın irəli sürdüyü ideyaları müzakirə edir. «Kant fəlsəfəsində təfəkkürün özünü özündən müəyyənləşdirilməsi prinsipi yalnız formal olaraq irəli 25 sürülür. Ancaq bu təfəkkürün özünü – təyin etməsinin necə baş verdiyini və nə qədər uzağa getdiyini Kant göstərməmişdir» (17, səh.175). Hegel «Məntiq elmi»nin «Tənqidi fəlsəfə» adlı bölümünü demək olar ki, Kantın tənqidinə həsr etmişdir. «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın ikinci hissəsini təşkil edən «Təbiət fəlsəfəsi» Hegelin naturfəlsəfi baxışlarını özündə əsk etdirir. Hegel «Təbiətin fəlsəfəsi» əsərində qarşısına iki məqsəd qoyduğunu qeyd edir: fəlsəfədə mövcud olan metafizik təfəkkür üslubunu inkar edərək, təbiətşünaslığa dialektik ideyalar gətirmək və təbii- elmi biliklər əsasında təbiəti bütöv və inkişaf halında təsvir eləmək. «Məntiq elmi» əsərini «Fikrin münasibətləri», «Mahiyyət haqqında təlim» və «Anlayış haqqında təlim» adı altında üç hissəyə bölən Hegel bu prinsipə davam edərək, «Təbiət fəlsəfəsi»ni və «Ruh fəlsəfəsi»ni də üç hissəyə ayırır. Öz dövrünün bütün fundamental təbii-elmi nəzəriyyələrini birləşdirən və ona dialektik rövnəq verən Hegel «Təbiət fəlsəfəsi»ni «Mexanika», «Fizika» və «Üzvi fizika» adı altında qruplaşdırır. Hegel «Mexanika» bölməsində məkan və zaman anlayışlarını birləşdirərkən Eynşteynin sonralar irəli sürəcəyi nisbilik nəzəriyyəsinin təməlini yaratmışdı. «Mexanika» bölməsində materiya və hərəkət anlayışlarının təhlilinə də təsadüf olunur. «Təbiət fəlsəfəsi»nin ikinci hissəsini təşkil edən «Fizika» bölməsində işıq, səs, istilik, səma cisimləri, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|