Reja Kirish Asosiy qism Eftalitlar davlati tashkil topishi Madaniy hayot Elchilik aloqalari

Eftaliylar buyuk ipak yolida
Ta’kidlash kerakki, eftalitlar davrida turkiylar va mahalliy aholi oʻrtasidagi munosabatlar asosida bu davrdagi davlatchilik holati va evolyutsiyasi xolis, ilmiy asoslangan, manbalarga suyangan holda ochib berilgan maxsus tadqiqotlar mavjud emas. Biroq, bu davrni chuqur oʻrganish, atroflicha tahlil etish va voqealarga obyektiv baho berish oʻzbek xalqi va uning davlatchiligi tarixida muhim bosqichi boʻlgan ushbu davrdagi koʻplab qarama-qarshiliklarni bartaraf etish bilan bir qatorda XXI asr boshlarida vujudga kelgan hududiy va etnik mansublik kabi muammoli masalalarning yechimini topishga ham yordam beradi. Ma’lumki, eftalitlar turli nomlar ostida manbalarda tilga olib oʻtilgan. Masalan, armancha "hyeptal", "hyetal", "tetal"; Yunoncha - "eftalit", "Abdel", "eftal", "Oqovlar"; Suriy - "eptalit", arabcha - "baland", "hyetal"; Oʻrta forscha - "heptal" va "hyeptal". Zardushtiy manbalarida ular ba’zan "pyoz", hind manbalarida "hula" koʻrinishida uchraydi; Arab manbalarida eftalitlar "haitallar" deb atalgan boʻlsa-da, ba’zida ular "turklar" deb nomlanadi va arman manbalarida ularni kushonlar nomi bilan tanishtirishadi [1]. Xitoy manbalarida eftalitlar "yeda", "ye-diyen", "idan", "e-ta-lito" kabi uchraydi [2]. Yuqorida sanab oʻtilgan barcha variantlardan, tarix fanida ularning nomi eng koʻp ishlatilgani - "eftalitlar"dir [3]. Yana bir jihat eftalitlarning kimlar avlodi ekanligi boʻyicha turlicha qarashlarning bugungi kunda ham mavjudligidir. Albatta bu holning aniqlanishuvi etnik jarayonlarga ham anchayin oydinlik kiritadi. Chunonchi, Arman tarixchisi Sebeos, Sosoniy hukmdori Perozni magʻlub etgan tetallar (eftalitlar)ni turklarga tenglashtirib, “Xurmuzd II ning onasi turklardan edi” degan ma’lumot beradi va turklarni maskut (massaget)larga aloqador, – deb koʻrsatadi [4].Antik davr tarixchisi Prokopiy Keseriyskiy ham eftalitlar- “oqxunnlar” haqida: “ular (eftalitlar) boshqa xunn xalqlari kabi koʻchmanchi emaslar, ammo azaldan hosildor yerlarda oʻtroqdurlar. Bir podsho tomonidan boshqariladi va qonuniy davlatchiligiga egadurlar. Oʻzaro va qoʻshnilari bilan rumliklar va forslardan kam boʻlmagan adolatga rioya qiladilar” – deb, yozgan edi [5].VI asrning Vizantiya tarixchisi Kesariya Prokopisi shunday yozgan edi: "eftalitlar – bu xunlarning odamlari va ular deyilgan, ammo ular biz biladigan xunlar bilan aralashmaydilar va ular bilan aloqa qilmaydilar, chunki ular bilan chegara hududi yoʻq va ular yaqinida yashamaydi. Ular boshqa xunnik xalqlari singari koʻchmanchi emaslar, ammo uzoq vaqtdan beri yaxshi yerga joylashib kelishgan. Shuning uchun ular fors qoʻshinidan tashqari Rimliklarga hujum qilmadilar. Ular tanasi oq, tashqi koʻrinishi xunuk boʻlmagan, ularnikiga oʻxshash hayot tarsi boʻlmagan va xuddi shu podshoh tomonidan boshqarilgan va huquqiy davlatchilikka ega boʻlganlar kabi, oʻzlari va qoʻshnilari oʻrtasida adolatni saqlaydigan biron bir hayvon turiga ega boʻlmagan xunlardan. Rimliklar va forslardan koʻra yomonroqdir" [6]. 190 Shunday qilib, Kesariya Prokopiyasi, eftalitlar, garchi xunnik xalqi boʻlishiga qaramay, tashqi ma’lumotlarda ulardan farq qilishini aytadi. VI asrning yana bir Vizantiya tarixchisi Mirinskiyning Agatiysi qisqacha yozadi: "eftalitlar – bu xun xalqidir"[7]. Eftaliylar haqida ma’lumot qoldirgan oʻrta eroniy tilidagi “Bahman yasht” asarida: “bosqinchilar (eftaliylar) turklar yoki qizil xioniylar” edi, - deb keltiradi. Bu ma’lumot ham eftaliylarning etnik mansubligi xususida ayrim aniqliklarni beradi [8]. Eftalitlar tili masalasida izlanish olib borgan V.B. Xenning va V.A. Livshis kabi olimlar tangalar tahlili orqali Toxariston eftaliylari tilini baqtriya tiliga taqqoslaganlar. Ammo biror-bir manba eftaliylarni eroniy tilli ekanligini tasdiqlamaydi. Faqat ularni yuechjilarga bogʻliq jihatlari “Bey shi” solnomasida ta’kidlanadi xolos. Unda: “ular (yeda - eftalitlar) gogyuy (uygʻurlarning) bir tarmogʻi boʻlib, urf-odatlari, bir qancha jihatlari bilan turk (tukyu)larga oʻxshash”, - degan xulosalar mavjud[9]. Qolaversa, VII asrda xitoylik muallifi Vey Chiye oʻzining "Si-fan-chi" asarida shunday ta’kidlaydi: "Ma’lumotlar uzoq mamlakatlardan keladi, va chet tillar buzilish va tushunmovchiliklarga duch kelmoqda, ayniqsa bu juda uzoq vaqt davom etadigan holatlarga tegishli. Shunday qilib, biz aniq bir narsani bilmaymiz. Shu sababli, eftalitlarning kelib chiqishi haqidagi savolni halqilib boʻlmaydi” Yana bir masala eftalitlarning “oq” va “qizil” ranglari orqali talqin qilinishidir. V.A. Livshis Afrosiyob devoriy suratlaridagi shaxslarni “oq xionlar” va “qizil xionlar”, - deb mulohaza bildiradi. Bunday boʻlinish qizil xun va oq xun tarmoqlari, keyinchalik ham sariq va qora turkash, oq, sariq, qora qipchoq, sariq uygʻur kabi boʻlinishlar aslida turkey xalqlarda saqlangan. U ham eftaliylarning ilk ajdodlari turkiylar bilan bir qavmga mansubligini tasdiqlaydi. A. Otaxoʻjayevning takidlashicha, Sugʻddagi eftaliylar tili sugʻdiylashib borgan. Chunki manbalarda eftaliylarga nisbatan qoʻllanilgan nomlanishlar, mazmuni X asr muarrixi Ba’lamiy fikricha, buxoroliklar tilida hayatila-haytal- “kuchli odam” ma’nosida keltirilgan [11]. Takidlash lozimki, Etnik jarayonlar uchun e’tiborli jihati xioniy, kidariy va eftaliylarning kelib chiqishi bir tarmoqdan ekanligida edi. Shu bois, ular oʻrtasida mintaqadagi hokimiyat almashuvi toʻqnashuvlarsiz roʻy bergan. Bu hol mintaqadagi etnik simbioz jarayonlariga ham zamin hozirlagan. Xioniylarning marhumlarni olovda yoqib, soʻng suyaklarini kumush idishga solib koʻmish odati Xorazmdagi Kangʻqal’a va Koʻhna Uvays shahar manzilgohlaridagi topilmalar bilan aynanligi, ularning kelib chiqishini Orolboʻylaridagi sak-massaget substratidagi xun-turk ta’sirida shakllangan degan faraz mavjud [12]. Xuddi shu kabi A.N. Bernshtam ham oʻrta va quyi Sirdaryo hamda Amudaryoning etaklarini eftaliylar shakllangan hududlar deb koʻrsatadi [13]. Chunonchi, Eftaliylar davlati qaysidir ma’noda Qangʻ davlatining vorisi ham edi. Chunki Eftaliylar davlati aholisining etnik tarkibi Qangʻ davlati etnik tarkibi bilan bir xil boʻlgan.

Xulosa
Xullasa sifatida shuni aytishimiz mumkinki eftaliylar davrida o'lkamiz odamlari o'ziga xos boy madaniy va ma'naviy turmush tarzini yaratib, undan bahramand bo'lganlar. Ayni chog'da. ular o'zlaridan keyingi avlodlar uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli hududlardan topilgan ko'plab noyob topilmalar, osori atiqalar guvohdir. Eftaliylar sulolasining davlat boshqaruvini dastlab Markaziy Osiyo ko‘chmanchilariga xos an’analar negizida boshlab, keyinchalik mintaqaga xos o‘troq voha hukmdorliklariga xos an’analarni ham o‘zlashtirgan. Markaz – tayanch hududda Eftaliylar sulolasi vakillari o‘tirib, Toxariston va atroflari ular uchun markaziy hudud vazifasini bajargan. Eftaliylarga vassal 30 dan ortiq hukmdorliklarning ko‘pchiligida esa o‘zlarining mahalliy sulolalari boshqaruvni davom ettirib, markazga o‘lpon to‘lab turishgan. Eftaliylarning bosh hukmdori “yabg‘u”, xonadon vakillari esa “tegin” unvoni bilan boshqaruvni olib borishgan. Shuningdek, Eftaliylar boshqaruvida o‘nlab turkiy va baqtriy (sharqiy eroniy) unvonlar mavjud bo‘lgan. Bunday unvonlar ko‘proq joylardagi vakillar yoki yirik amaldorlarga berilgan. Eftaliylar davlatining tayanch o‘lkasi Toxaristonda Chag‘oniyon, Termiz, Balx, Qunduz kabi shaharlar Kushon va Xioniylar davrida muayyan bir boshqaruv markazi vazifasini o‘taganidek, Eftaliylar davrida ham bu holat saqlanib qolgan. Badiyan (Valvalij / Qunduz) shahri Eftaliylarning poytaxti, Balx, Boykent, Kobul, Sakal (Gandxara/Panjob vodiysi) muayyan qarorgohlar va tarmoq sulolalarning boshqaruv markazlari bo‘lgan.

Adabiyotlar

1. Сударева М. Происхождение Эфталитов. – Ташкент, 2012.– С. 5. 2. AhmedovB. O’zbekiston tarixi manbalari. –Toshkent: O’qituvchi, 2001. – B. 42. 3. Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый путь. Энциклопедический справочник. Древность и раннее средневековье. – Ташкент, 1999. – С. 271. 4. Камолиддин. Ш.С. К вопросу о происхождении Саманидов // Archivum Eurasiae Medii Aevi, edited by Th.T.Allsen, P.B.Golden, R.K.Kovalev and A.P.Martinez, 15 (2006/2007). –Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008. 5. Отахўжаев А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари–Тошкент:ART-FLEX,2010. – Б. 149.