Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

II-Bólim. TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINIŃ GEOLOGIYALIQ

DÚZILISI, RELYEFI HAM PAYDALI QAZILMALARI.
II-1. TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINIŃ GEOLOGIYALIQ DÚZILISI.
Tómengi Ámuwdárya úlkesiniń geologiyalıq dúzilisi tiykarınan Turan platformasińa tikkeley baylanıslı boladı. Ol tektonikaliq tárepten áyyemgi eralardan berli turǵin bolip qalǵan, háreketsiz, turaqli territoriya. Mezozoy erasińa shekem bul jerler geosinklinallar esaplanilip, taw payda boliw protsessi paleozoydiń aqirinda tamamlanǵan. Sonliqtanda platformaniń fundamentin mezozoyǵa shekemgi dáwirlerde jatqizilǵan shógińdi taw jinislarinan hák tas, metamorfizmge ushiraǵan saz ilay (slanec), magma jinislarińan granit, gneys, serpentińler quraydi. Bul fundament qatlam paleozoy erasinda payda bolǵan.
Áyyemgi qurǵaqliqtiń payda bola baslaǵan kúnlerińen-aq jerdiń beti juwiliw protsessinde ushirap, áste-aqiriń jemirilip, úgilip tegislene baslaǵan. Al soniń ala platforma dáwiri baslanǵanda, jer beti áste-aqiriń shógip, paleozoy jinislariniń ústinde jańadan mezozoy hám kaynozoy qatlamlari toplana baslaydi. Nátiyjede házirgi kúnde olar (áyyemgi dáwir jatqiziqlari) ádewir terende jatir. Fundament Ústirtte 1000 m den (Qaqbaqti) 6000 metrge (Barsakelmes) deyiń tereńlikte jatqan bolsa, Ámuwdárya deltasinda ádewir joqariraqta (Qońiratta 2000 m, Xojeli menen Nókiste 1000 m, Tórtkúlde 500 m) jatir. Al Sultan Wáyis tawinda fundament qatlam jer ústinde shiǵip atir.
Fundamentti jawip atirǵan shógińdi taw jinislariniń qalińliǵi sol territoriyadaǵi usi dáwirde bolǵan fiziko - geografiyaliq shárayati menen tiǵiz baylanisli. Máselen,
Trias dáwiri jatqiziqlari Ústirtte 1000-2000 metrge shekem qalińliqta ushiraydi. Olar Ámuwdárya eteginde hám Qizilqumda joq. Óytkeni, Trias dáwirindegi Ústirt
territoriyasiniń shógiwi jatqiziqlardiń (qizil reńli qum, tas hám saz ilaylar) toplanip qaliwińa jaǵday tuwdirsa, al basqa rayonlar territoriyasiniń kóterińki ekenligi juwiliw protsessiń aktivlestirip jiberedi.
Yura dáwirinde Ústirt penen bir qatarda Ámuwdáryaniń etekleri de shóge baslaydi. Ol yura dáwiri jatqiziqlariniń organikaliq zatlarǵa bay Ústirtte 1000-1500 metrge hám Ámuwdáryaniń eteginde 250-500 metrge shekem qalińliqta toplanip qaliwińa jaǵday tuwdiradi. Qizilqumniń ele bálentlikte ekenligińe baylanisli oniń territoriyasinda juwiliw protsessi dawam etedi. Sonliqtan Qizilqumda yura dáwiri
jatqiziqlari ushiramaydi.