Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

II-2. TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINIŃ RELYEFI.
Tómengi Ámuwdárya úlkeniń relyefi kópshilik jerleri geologiyalıq háreketler nátiyjesinde ózleriniń absolyut biyikligi boyinsha oypatliqlar hám tegisliklerge kiredi. Biraqta keń kólemli tegislikler menen oypatliqlardiń arasinda salistirma biyikligi boyinsha ádewir ajiralip turatuǵin «tawlar»di (Sultan Wáyis tawi, Beltaw,
Qusxanataw, Qubataw, Jumirtaw, Qirantaw, Porlitaw hám t.b.) hám oypatliqlar menen qazanshuqirlardi (Barsakelmes, Assakawdan, Shaxpaqti hám t.b.)
ushiratamiz. Olardiń hár qaysisiniń payda boliw shárayati hám sebepleri hár túrli.
Tiykarińan relyeftń payda boliw seberleriń basshiliqqa ala otirip, tómengi Ámuwdárya territoriya jer betiniń dúzilisiń 5 genetikaliq tipke ajiratiwǵa boladi.
1. PALEOZOY HÁM MEZOZOY JINISLARIŃAN DÚZILGEN
EROZION - TEKTONIKALIQ TAWLAR. Bul tipke tómengi Ámuwdárya daǵi eń áyyemgi hám bálent tawlar esaplanatuǵin Sultan Wáyis tawi, Qubataw hám Jumirtaw kiredi. Olar áyyemgi waqitlarda bir pútiń bolip turǵan Ural-Tyań-Shań taw sistemalariniń qaldiǵi esaplanadi. Keyińgi geologiyaliq eralarda uzaq waqitlar juwiliw protsessi nátiyjesinde olar kóp jerlerinde haqiyqiy taw formasiń joǵaltqan. Hátteki olardiń kópshilik territoriyasi keyińgi waqitlari Orta Aziyada keń tarqalǵan teńiz jatqiziqlari menen jabilǵan.
Juwiliw protsessi bul tawlarda kóbinese metamorfizatsiyalanǵan slaneclerde júdá kúshli boladi. Oniń kristalli taw jinislarinda ádewir ásten ekenligi seziledi. Nátiyjede tawlardiń eń bálent ushastkalari kristalli taw jinislarińan dúzilgen jerlerińe tuwra keledi. Metaforfizatsiyalanǵan taw jinislariniń jiyi ushiraytuǵin jerleri tawdiń kóbirek jemirilgen, pis ushastkalariń quraydi.
Tawlardiń házirgi relyef formalariń payda etiwde shól klimati shárayatinda úgiliw protsessi menen deniudatsiya hám samallardiń jumisi da aktiv qatnasadi. Territoriyaniń quramali orografiyaliq dúzilisi hám taw alaplari, sel jawinlarińan payda bolatuǵin waqitsha aǵin suwlardiń bul jerlerde saylardi payda etiwińe sebepshi bolǵan.
Sultan Wáyis tawi, Jumirtaw hám Qubataw fundamenti boyinsha bir tutas jaylasqan áyyemgi tawdiń qaldiǵi boliwińa qaramastan, olar keyińgi dáwirdegi tektonika hám juwiliw protsessleriniń tásiri nátiyjesinde orografiyasi boyinsha bir-
birińen ajiralip jaylasqan tawlardi payda etedi. Olardiń eń úlkeni Sultan Wáyis tawi.