Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

SULTAN UÁYIS TAWI. Ámuwdáryaniń oń jaǵasinda, Tórtkúl menen Nókis
qalalariniń arasinda jaylasqan. Ol túslik bóliminde keńlik boyińsha, al arqa tárepinde meridian baǵitta jaylasqan bolip, arqadan túslikke uzińliǵi 40 kilometrden artiq, keńligi 10-15 km.
Jer betiniń dúzilisi boyinsha oniń tek túslik bólimi ǵana tawǵa xarakterli relyef formalariń saqlap qalǵan. Bul bóliminde tik janbawirlari, taw alaplari hám elege shekem topiraq payda bolmaǵan kristalli taw jinislarińan dúzilgen jar taslar jiyi ushirasadi. Sultan Wáyis tawiniń eń biyik toshkasi da usi bóliminde (Qarashińgil tawi) jaylasqan. Qarashińgil tawiniń okean qáddińen biyikligi 473 metr. Sultan Wáyis tawiniń orta hám arqa bólimleri juwiliw protsessiniń júdá kúshli bolǵan jerleri esaplanadi. Olar absolyut biyikli boyinsha 300-350 metrge teń bolǵan menen de, jer betiniń tegis ekenligińe baylanisli, arqa tárepindegi Sultan Wáyis tawi aldi platosi menen sezilersiz dárejede qosilip ketedi. Jilliq jawin-shashin muǵdari hádden tisqari az bolǵanliǵinan Sultan Wáyis tawinda turiqla aǵin suwlar joq. Biraqta waqitsha aǵatuǵin saylar, ásirese Sultan Wáyis tawiniń túslik bóliminde kóp tarqalǵan.
Olardiń eń úlkenleri Sultanbaba say, Uri say hám t.b.

Bul saylardiń janbawirlari geypara jerlerinde júdá tik bolip, qiyaliǵi 30-40 gradusqa, al saylardiń tereńligi bolsa, 150 metrge shekem jetedi. Olardiń kópshiligi quyar jerlerinde túsliktegi Aqshadárya oypati hám túslik-batisindaǵi Ámuwdáryaniń alabi menen qosilip, relyefte joǵalip ketedi. Bul saylar kóbinese báhár aylarindaǵi qardiń erigen suwlari hám jawin-shashinlardan suwlanip, jildiń kópshilik waqtinda olarda suw bolmaydi. Territoriya uzaq jillar dawaminda kisken kontińental`, qurǵaq klimatti basińan keshirip atirǵanliǵi sebepli úgiliw protsessi nátiyjesinde payda bolǵan bos jinislar kóbinese sol territoriyaniń ózinde qaladi. Olar alyuvial` - delyuvial` jatqiziqlardi payda etedi. Sultan Wáyis tawinda átirapindaǵi Qizilqumnan samallardiń alip kelgen shańlarińan toplanǵan qum massivleri de ushirasadi.
QUBATAW - Ámuwdáryaniń sol jaǵasinda, Tashawiz qalasińan 50 km arqa tárepte jaylasqan. Ol iyelegen maydani boyinsha ádewir kishi territoriya bolip,
salistirma biyikligi 70-80 metr.
Qubatawdiń túslik janbawirlariniń tikligi 70-80 gradusqa jetedi. Arqa janbawiri qiya. Qubataw bir neshe sayiz saylar menen tilkimlengenligińen, oniń jer betiniń kórińisi uzaqtan tolqiń tárizli, nategis bolip kórińedi. Oniń kópshilik jerlerinde tawdiń etegindegi allyuvial` tegisliklerden alip kelińgen samaldiń jatqiziqlari qum
massivleriń payda etedi.
Qubataw geografiyaliq keńlik baǵitta Sultan Wáyis tawiniń batis tárepindegi dawami bolip esaplanadi. Qubatawdiń geologiyaliq dúzilisiń kóbinese atqińdi taw jinislarińan granit, metamorfizatsiyalanǵan taw jinislarińan slanec hám izvestnyaklar quraydi. Mramor hám granitler hám jerde jerdiń betinde shiǵip qalǵan bolip, házirgi waqitta olardi jar taslar túrinde ushiratamiz. Uzaq dáwir úgiliw hám juwiliw protsessleri nátiyjesinde Qubatawda bos jinislar jaqsi rawajlanǵan. Olar fundamentti qurawshi áyyemgi taw jinislariń kóbinese delyuvial` jatqiziqlar formasinda jawip jatir. Qubatawdiń bálent ushastkalariń kóbinesene delyuvial` jatqiziqlar formasinda jawip jatir, Qubatawdiń bálent ushastkalarinda atqińdi taw jinislariniń jerdiń betine
jaqiń jaylasqan ekenligiń kóremis.
JUMIRTAW - meridianal` baǵitta, Ámuwdáryaniń sol jaǵasinda jaylasqan. Ol geografiyaliq dúzilisiniń uqsasliǵi hám jer astindaǵi fundamentiniń bir tutasliǵi boyinsha Sultan Wáyis tawiniń ajiralmas bir bólegi esaplanadi. Olar bir-birińen Ámuwdáryaniń házirgi ańǵari boyinsha ajiraladi. Jumirtawdiń eń bálent toshkasi átirapindaǵi Ámuwdárya deltasiniń jer betinen 70 metr joqarida jaylasqan.