Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

Qrantaw ushastkası. Bul ushastka Nókis qalasińıń arqa-batısında 30-35 km qashıqlıqta jaylasqan. Ámuwdáryanıń oń jaǵasinda 500-600 m den keyin baslanadı.
Kórilip atırǵan ushastka qaldıq tóbeliklerden ibarat bolıp, absolyut balentligi iu m bolıp esaplanadı. Ol tiykarınan joqarı por (Turan) jaylasqan. Bul tegislik allyuvial` tegisliktiń ishinde jalǵız bolıp kórińip turadı. Kórilip atırǵan ushastka tektonikalıq jaqtan monoklińallıstrukturaǵa iye bolıp shıǵıs baǵdarda shógip baslaydı. Bul territoniyanıń kópshilik jerleri qattı jınıslardan ibarat bolıp, ol tiykarınan qubla bóliminde tarqalǵan.
Ketpenshi ushastkası. Ketpenshi ushastkası Taxiatash qalasińıń qubla-shıǵıs tarepinde 2 km qashıqlıqta jaylasqan. Morfologiyalıq jaqtan bul qaldıq tóbelik arqabatıs baǵdarda sozılıp keńlik boyinsha sozılǵan. Bul aymaqtıń eń biyik noqatı Ketpenshi trigopunkti bolıp, onı absolyut bálentligi 93,6 m. Tektonikalıq jaqtan bul aymaq antiklińallı strukturaǵa iye bolǵan. Bul strukturanıń arqa-shııs qanatı quramalı yarusqa iye bolıp esaplanadı. Hákli qumlaqlar, saptonan, qaldıqlardıń qattı qaplamı bolıp esaplanadı. Arqa-shıǵısqa qaray romb tarizli bolıp, aste-aqıriń shógedi. Uzboy aerogeologiyalıq ekspeditsiyasińıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda Ketpenshi antiklińal` strukturasinda anıq tektonikalıq protsessler saulelengen. Bul jerler bir qatar skvajińalarda burǵılanǵan. Ol skvajińalar qubla-batıstan Ketpenshi trigopunkitiniń ústi menen arqa-shıǵıs baǵdarda bolǵan.
Xojeli ushastkası. Kórilip atırǵin ushastka Ámuwdáryanıń shep jaǵasinda jaylasqan bolıp, dar`ya jaǵasınan 2-3 km uzaqlıqta bolıp allyuvial` tegislikte jaylasqan hám Xojeli qalasınan qubla-batısta jaylasqan. Morfologiyalıq jaqtan Xojeli ushastkası tiykarınan qaldıq tóbelik bolıp esaplanadı. Ushastka tiykarınan joqarı por dáwirińe tiysli jatqızıqlardan quralǵan. Bul ushastkanıń eń biyik noqatı «Gáuir qala» bolıp onıń absolyut balentligi 104 m. Qalǵan tóbelikler` Shunqan, Nazlumxan x.t.b.
bolıp esaplanadı.
V) Fatsial`-paleografiyalıq sıpatlama.
Úyrenilip atırǵan territoriyanıń fatsial-paleogeografiyalıq kartasın isleu menen birge V.Đ.Popov, R.Yu.Muzaffarov shuǵıllanǵan. Bunday metodikalıq isler Oraylıq
Aziyanıń hár túrli rayonlarinda ilimiy shólkemler tárepińen iske asırıldı hámnátiyjesi jaman bolmadı. Tiykarınan aktlıq hám fond materiallarińan paydalanıp, paleotsen
ásiriniń, tómengi paleotsenniń dińamik, fatsial` geografik shám ası dúzildi.

A) Tómengi paleotsen dáwiriniń fatsial` paleogeografiyalıq dúzilisi. Úyrenilip atırǵan regionnıń shıǵıs bóliminde faunalıq sıpatlamaǵa iye datlıq tómengi paleotsen jatqızıqları Sheiyx-Arıq, Xojeli hámSudóshede tabılǵan. Dat yarusı dáwirinde Teńiz regressiyası ótip atırǵan edi. Bul teńiz rayonnıń qubla-batıs hám qubla bólimleri menen baylanıslı edi. Teńiz basseynleriniń jaǵalıq polosaları Ámuwdárya ańǵarınıń payda bolıwına alıp keldi. Bul fatsial zonada qumlar úlken oriń tutadı. Olardıń quramı kvarts, kvartslı dala-shpatı, slyudalardan ibarat. Bul jınıslar glaukonitli dánesheler túrinde ushrasadı. Arqa zona rayonlarinda jatqızıqlardan sur, sazlı qumlar, hár jerde ustritsalar, teńiz kirpileri tabılǵan. Karbonatlı - sazlı zonalarǵa
regionda qubla Mańǵıshlaq, úlken Balkan tawları hám Assakeaudannıń batıs bólimleri hám Ustyurt progibi kiredi. Bul aymaqlar basseynniń tereń suwlı bólimleri esaplanǵan. Olar tiykarınan mergel`, mergelli glińler, porlı xákler túrinde ushrasadı. Tómengi Ámuwdárya da fosforitlerdiń payda bolıwinda tómengi paleotsen
jatqızıqlarınıń datlıq yarus penen baylanıslılıǵı, teńizdiń porlı shel`fi, territoriyanıń gumidlıǵı hám ıssı keliwi, terrigen materialları úlken oriń tutadı. Paleotsenniń aqırına kelip teńiz basseyniniń qısqarıwı óziniń maksimum dárejesińe jetti. Biraq suwlı basseynler qubla Mańǵıshlaq hám úlken Balkanda saqlanıp qaldı.
V) Kesh paleotsen jasındaǵı jatqızıqlardıń fatsial-paleogeografiyalıq dúzilisi. Joqarı paleotsen dáwirindegi paleogeografiyalıq kórińis paleogen transgressiyası menen oriń almastı. Teńiz tiykarınan qubladan Afǵan-Tajikistan tárepten hámbatıstan bastırıp keldi. Bul transgressiyanıń nátiyjesinde Ustyurt tegislikleri, Sudóshe hám Daryalık-Daudan progibleri, jáne Aral-Qızılqum kóteriliw zonasınıń
ayırım bólimleri suw astında qaldı.