Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

Jumistiń metodi hám metodologiyasi. Bul kurs jumisi metodologiyaliq tiykari Ózbekistan Respublikasi Konstitutsiyasi, Ózbekistan Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevtiń miynetleri, geologiya hám mineral resurslar komitetiniń materiallari sonday-aq, Ózbekitstan, Qaraqalpaqstan geografiyasi haqqinda jazilǵan kitaplar, oqiw metodikaliq qollanbalardan ibarat. Bunda geografiyaniń tiykarǵi metodlari esaplanǵan marshrutliq, kameralliq hámde salistiriw metodlarinan keń paydalanildi. Mektep geografiya sabaqlarında jer astı baylıqların oqıtıwdıń metodları tiykarınan X.Vaxabov, Orazov K. J.Matmuratov, J.Samanov, K.Qurbaniyazov., A.Palbekov., Dj.Ibragimov. E. Umarov., R.Gaypova.,
M.Tursinovlardıń miynetlerinen paydalanıldı.
Bul kurs jumisi kirisiw, juwmaqlaw bólimi hám eki tiykarǵı baptan ibarat. Birinshi bap tómengi Ámuwdárya úlkesine geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi kórsetildi. Jumıstıń ekinshi babında tómengi Ámuwdárya úlkesiniń geologiyaliq dúzilisi, relyefi hám paydalı qazılma baylıqları úyrenilgen bolıp olardı xalıq xojalıǵında paydalanıw perspektivaları máselerin úyreniwge itibar qaratılǵan.
Húrmetli prezidentimiz Shavkat Mirziyoevtıń baslaması menen 2017-2021 jıllarda Ózbekistan respublikasın rawajlanıwdıń bes baslı baǵdarı boyınsha
«Háreketler strategiyası», Aral katastrofası aqıbetlerin jumsaqlastırıw boyınsha sistemalı is-ilajlardı kúsheytirriw, ekologiyalıq problemalardı sheshiwdiń tásirsheń mexanizmlerin jaratıw hám ámelge asırıw názerde tutılǵan. (V, 15 - bánti)
I-Bólim. TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINE GEOGRAFIYALIQ SIPATLAMASI HÁM GEOLOGIYALIQ IZERTLENIW TARIYXI
I.1. TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINE GEOGRAFIYALIQ

SIPATLAMASI

Tómengi Ámuwdárya úlkesi – adminstrativlik jaqtan Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında, al geografiyaliq jaqtan Ámuwdárya tábiyiy geografiya úlkesine kiredi. Bizdi úlkeniń geografiyalıq jaǵı qızıqtırıp geografiyaliq sipatlama bergende Ámuwdáryanıń - áyyemgi hám házirgi zaman qatlamların úyrenemiz. Delta - shól hám yarım shól zonasına kirip jer maydanı 46 mıń kv km. bolıp qubla shıǵıstan arqa batısqa qaray sozılǵan hám keńeyip, páseyip baradı. Úlke qubla shıǵısta Túyemoyın qisnaǵınan baslanıp Aral teńizine shekem dawam etedi. Házirgi waqıtta Aral teńizi qáddiniń páseyip barıwı menen bul keńlik gipsometriyalıq jaqtan bir qıylı emes. Túyemoyın qısnaǵınan ótkennen keyin úlke azlap keńeyip 10 - 12 km al eń biyik jeri 150 m quraydı. Taxiyatas qısnaǵınan arqa batısqa qarap
Ámuwdáryanıń házirgi zaman deltası baslanadı. Delta bul bul bólimde keńeyedi (140-150 km) hám páseyip eń biyik jeri 40 -95 km ge túsip qaladı. Úlke Aral teńizi atrapi tabiyiy geografik tarepten qurqamali dúzilgen bolıp allyuviyal deltalardan ibarat. Tómengi Amwdarya batista Ustyurt platosi menen shiǵista Qizilqum, qublada Qaraqum, arqada Aral teńizi menen shegaralasqan. Maydani 50 miń kv km. Bul úlkede aymaq úlken tegislik bolip, relyefiniń oyli-balentligi menen ajiralip turadi. Biraq oǵan qaramastan delta tegislikleriniń tabiy shárayati jeterli dárejede quramali. Bul jaǵday tiykari menen olardiń geologiyaliq hám geomorfologiyalıq dúzilisi paleogeografiyalıq rawajlanıwı menen baylanisli.