Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINĐŃ KOSMOSTAN

KÓRĐNĐSĐ

salalari oń tárepinde Kafirnigan, Surxandárya hám Sherabad, sol tárepinde - Qundizdárya. Usi araliqta ol 180 kilometr uzińliqqa iye. Ámuwdáryaniń qalǵan bólimimnde (1257 kilometr dawaminda) ol ózińe birde sala qosip almaydi.
Ámuwdáryaniń uliwma uzińliǵi 2574 kilometr.

I.2. TÓMENGI ÁMUWDÁRYANIŃ GEOLOGIYALIQ

IZERTLENIW TARIYXI

Úlkemizdiń tábiyiy shárayati oniń, geologiyası, geografiyaliq jaqtan úyreniw boyinsha jazba túrindegi bayanlamalar áyyemgi grek hám Rim ilimpazlariniń miynetlerinde, al keyingi dáwirlerde Xorezm xanliǵin arablar jawlap alǵannan keyin Aral boylari xalqi, oniń tábiyati tuwrali aniǵiraq túrdegi geografiyaliq maǵliwmatlardiń payda bolǵanliǵi sóz etiledi.
Xorezm oypatliǵi hám Qaraqalpaqstan jerleri tuwrali geografiyaliq maǵliwmatlar óz jerleslerimiz Al`-Xorazmiy, Al-Beruniy miynetlerinde de ushiraytuǵinliǵi, al XVII ásirdiń ekińshi yarimina kele bul izertlewler aniǵiraq formada Rossiya ilimpazlariniń «úlken sizilma» atli miynetlerinde kartalastirilip berilgeni tuwrali dálillemeler júrgiziledi. Xorezm oypatliǵi hám tómengi
Ámuwdárya úlkesi haqqindaǵi XII-ásirde al Xorezmiy, al Beruniy miynetleri hám Rossiya ilimmpazlariniń miynetleri. (Sherkasskiy A.V., A. Berg-1825, A.I. Butakov-1848). Aral jaǵalawlari, qizil qum shólleri tuwrali, sonday-aq Ámuwdárya dáslep Kaspiy teńizi, al keyin Aral teńizine quyǵanliǵi haqqindaǵi maǵliwmatlardiń rossiyada qiziǵiwshiliq tuwdiriwi hám bul elatti tezirek koloniyaliq ekspeditsiyaǵa túsiriw ushin Petr I tárepińen Aleksandr Vekovish sherkasskiydiń basshiliǵinda ekspeditsiyaniń uyimlastiriliwi Aral teńizi hám Ámuwdárya basseyini tuwrali geografiyaliq maǵliwmatlar dóretiwde 1825-jili óz izertlew jumislariń baslaǵan A.Berg hám 1848-jilǵi A.I.Butakovlardiń ekspeditsiyalari tuwrali bayanlama
beriledi.
Tómengi Ámuwdárya jerleri, sonday-aq orayliq Aziya tuwrali XIX ásirdiń ekinshi yarimindaǵi, 1873-jilǵi Xiywa xanliǵiniń basip alińiwi buniń tábiyiy bayliq qorlarina ásirese mol jer - suw resurslarina iye úlkeniń tábiyatin hám ekonomikasin izertlew jumislarin shólkemlestiriwge tásir etti. Úlkemizde aymaǵi óziniń platformaliq rawajlaniw tariyxiy boyinsha mezazoy, kaynazoy eralarinda mudami teńiz asti bolǵan. Sonliqtan da tómengi Ámuwdáryaniń kópshilik territoriyasin shógindi taw jinislariniń qaliń qatlamlari qaplanip jatir, demek aymaǵi boyinsha qazilmali jer asti bayliqlariniń geografiyaliq tarqawlarińa hám olardiń zapaslariniń
qáliplesiwine kúshli tásir etken.
XIX ásirdiń aqiri hám XX ásirdiń basinda tómengi Ámuwdárya territoriyasin tábiyiy geografiyaliq jaqtan izertlewge rus geograf izzertlewshileri A.S.Berg,
A.D.Arxangel`skiy, S.N.Nikitiń, N.A.Dimo, S.S.Neustruev, N.A.Borodiń, L.N.Molshanov úles qosqan. Olar izertlew jumislariniń juwmaǵi hám jergilikli millet wákillerinen geograf ilimpazlardiń tayarlaǵan.
Ózbekstan ilimler akademiyasiniń akademigi A.M.Akramxodjaev basshiliǵinda
Qaraqalpaqstan ústirtiniń neft hám gaz zapaslariniń izertleniwi hám oniń tómengi Ámuwdárya qazilmali bayliqlar qorlarin belgilewdegi róli kúshli boldı.
Qaraqalpaqstan ilimi soniń ishinde geologiya, geografiya ilimleriniń rawajlaniwinda Ózbekstan ilimler akademiyasiniń quraminda 1959-jili ashilǵan Qaraqalpaqstan bóliminiń roli úlken. Tómengi Ámuwdárya úlkesi bunnan kop jillar burin-aq
sanaatlik áhimiyetke iye temir rudasiniń, renli metallardiń, fosforitiń, as duziniń, mirabilittiń, sulfat natriydiń, komirdiń zapaslari aniqlanǵan edi. Keyińgi jillarda
Ózbekstan Ilimler Akademiyasiniń geologiya sektoriniń ilimpazlariniń tikkeley qatnasiwinda /Samanov J., Palibekov A., Kurbaniyazov K., hám t.b./. Janiwshi
tábiyiy gazdiń, kop sanli fosforit kenleriniń, qurilis ushin jaramli taslardiń, asirese mramordiń, xak taslariniń, koaliń ilaylariniń sanaatlik zapaslari ashildi. Solay etip, biziń ulkemizde bugińgi kunge kelip sanaatlik áhimiyetke iye mineral shiyki zat
resurslariniń zapaslari belgili bolıp Ózbkistan mámleketiniń keleshegi esaplanadı.