Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

TÓMENGI ÁMUWDÁRYANIŃ GEOLOGIYALIQ KARTASI

Por dáwiri jatqiziqlariniń da (qizil hám qońir reńli qum - ilaylar, mergel`) territoriya boyinsha jaylasiwi birdey emes.
. Úlkenińń geologiyalıq dúzilisine sıpatlamalar:
A) Stratigrafiyalıq sıpatlama.
Kórilip atırǵan aymaqtıń kóp maydanlarinda tórtlemshi jatqızıqlar tarqalǵan, ayırım jerlerinde joqarı por hám úshlemshi dáwir jatqızıqları tarqalǵan. Eń áyyemgi joqarı por jatqızıqları bular Turan yarusınıń tiykarǵı bólimin quraydı, al jatqızıqlar tiykarınan qaldıq tóbeshiklerde tarqalǵan. Rayonda paleozoy jatqızıqları SultanWáyiste jer betine shıǵıp atır.
Paleozoy jatqızıqları. Bul dáwirdiń jatqızıqları tiykarınan Sultan-Wáyis tawińıń átirapinda tarqalǵan. Bul jerdiń oraylıq bólimlerinde orta hámtómengi paleozoy jatqızıqları jer betinde tarqalǵan. Olardıń ishinde organikalıq qaldıqlar menen tómengi devon jatqızıqları ayırılıp turadı. Stratigraftyalıq jaqtan tómengi qatlamlarda gneys, slanec, mramor hám paramfibolitler shártli, olar ordovik hám silur dáwirlerine kirgizilip qoyılǵan. Sultan-Wáyis tawińıń shıǵıs bólimi Qızılsaydıń shıǵıs aymaqların óz ishińe aladı. Bul jerde ordovik hámsilur jatqızıqları tarqalǵan, bul jerde stratigrafiyalıq tómenlesip gneys, mramor, slanec, kvartsitler tarqalǵan. Paleozoy jatqızıqları terende bolǵan jerler burǵılaw jumıslariń alıp barıw natiyjesinde úyrenildi. Mısalı: Xojeli rayonında N<sub>1</sub> skvajińa ornatılıp, 827-845 m aralıqta burǵılandı, bul jerdegi jatqızıqlar metakristallı tuflar, andezitli, porfirit bolıp esaplanadı. Tuflar toyǵın kúlrende boladı. Basqa paleozoy jinisların biliw, anıqlaw ushin Nókiste N<sub>5</sub> skvajińa hámN<sub>11</sub> Bestóbe skvajińaları yura dáwirindegi
jatqızıqlarda burǵılaw islerin alıp bardı.
Yura jatqızıqları. Bul jatqızıqlar rayonda tiykarınan Nr skvajińada Xalqabad átirapinda tabılǵan. Bul jerde geologlar Đ.V.Skvortsov, V.A.Zagaruyko menen N.Đ.Fokińniń paleontologiyalıq maǵlıwmatlarına qaraǵanda bul jerdegi tereńlik 990 m ge jetedi. Tiykarınan kontińental` jatqızıqlar jasıl sur, reńli-sur, alevrolitli
qumlıqlardan ibarat.
Por jatqızıqları. Bul dáwirdiń jatqızıqları xámme jerde tarqalǵan hámolar tiykarınan ekige bólińedi` Joqarı hámtómengi porjatqızıqları.Tómengi por
jatqızıqları qızıl reńli, ashıq reńli, allevritli ılaylar, qumlaqlar xámme waqıt joqarı tarepi kúl reń allevritlerge, qumlı ılaylarda, kópshiligi teńizden payda bolǵan ılaylarda tarqaladı. Ulıuma tómengi por dáwiriniń jatqızıqlarińıń qalıńlıǵı 450-500 m aralıǵında bolıp esaplanadı. Joqarı por jatqızıqlarińıń joqarısinda jaylasqan. Olar kóp jerlerde tarqalǵan hámbarlıq yaruslarǵa iye.Bul jatqızıqtıń tómengi bólimi (Senoman,
Turon) teńiz jatqızıqlarińan ibarat. Bul jerde qumlıqlar 62 den 93 % ke shekem, alevrolitler 2 den 25 % ke shekem, ılaylar w den 10 % ke shekem bar. Jatqızıqtıń joqarı bóliminde (senon hámdatlıq yarus) gliń hámalevrolitler (senon), qumlıqlar hámfosforitlerden (dat) ibarat. Dat yarusı jatqızıqları Nókis qalası rayonlarinda (Ashshı-kól), Taxiatash tumsıǵı hámBestóbedegi qaldıq tóbeliklerde ushrasadı.
Paleogen jatqızıqları. Bul dáwirdiń jatqızıqları Qızılqumnıń dóńesli qaldıq tawlarında tarqalǵan. Olar tiykarınan kul reń mergeller, jasıl-kul reń ılaylar menen qaplanǵan. Bul jerlerde paleogen jatqızıqlarınıń qalıńlıǵı 25 m ni quraydı. Neogen jasındaǵı jatqızıqlar kontińental` fatsiyalar bolıp olar xár qıylı gorizontlarda jaylasıp, joqarı por hám paleogen jatqızıqları bolıp esaplanadı. Kartaǵa túsirilgen N₁ hám N₃ burǵılaw skvajińalarińıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda Bestóbe territoriyasinıń arqashıǵıs bólimlerinde neogen jatqızıqları ushırasadı.
Tórtlemshi dáwir jatqızıqları. Bul dáwirge tiysli jatqızıqlar kórilip atırǵan territoriyada keń tarqalǵan bolıp esaplanadı hámonıń qalıńlıǵı 1-2 m den 40-60 m ge shekem baradı. Tórtlemshi dáwir jatqızıqları bir neshe genetikalıq tiplerge bólińedi hám sonıń ishinde eń kóp tarqalǵanı allyuvial` hám ellyuvial jatqızıqlar bolıp tabıladı. Tómende tórtlemshi dáwir jatqızıqlarińa qısqasha sıpatlama berip ótilgen.