Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
mişdir. Qubernatorların və quberniya jandarma idarələri rəislərinin Qafqaz eanişinliyinə yazdıqları hesabatları dövrün mənzərəsini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu hesabatlarda əhalinin müharibəyə, hökumətə və ermənilərin Azərbayean torpaqlarına köçürülmə siyasətinə münasibəti və s. məsələlər işıqlandırılır. Hesabatlar Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edir. Bakı qubernatorunun yazışmaları* problemi araşdırmaqda mühüm rol oynamışdır. Bakı qubernatorunun Qafqaz canişininə yazdığı 1915-ci il üçün hesabatı’ Azərbaycan siyasətini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir. Yelizavetpol qəza hərbi idarəsi rəisinin sənədlərində" Rusiyanın bölgədə ermənilərə arxalanmasına dair çoxlu faktlar toplanmışdır. Bakı vilayət hərbi-sənaye komitəsinin mərmi zavodunun sənədlərinin toplandığı fond’ burada çalışanların milli tərkibini öyrənmək üçün əhəmiyyətlidir. Qafqaz rayonunda dövlət müdafiəsi və zavod müşavirəsi üzrə xüsusi müşavirənin səlahiyyətli sədrinin yazışmalarının saxlandığı fond diqqətəlayiqdir”. Bu sənədlər Rusiyanın regionda hərbi siyasətini öyrənməyə kömək edir. Rusiyanın Azərbaycan siyasətini başa düşmək üçün müəyyən materiallar Bakı şəhər Ərzaq idarəsinin sənədlərində" toplanmışdır. Həmin sənədlər müharibə dövründə Azərbaycanda yeridilən ərzaq siyasətini öyrənmək üçün əhəmiyyətlidir. Yetim qalmış uşaqlar haqqında yazışmaların saxlandığı fondda" problemə dair əhəmiyyətli sənədlər vardır. Burada müharibədə yetim qalmış azərbaycanlı uşaqlar haqqında çoxlu materiallar toplanmışdır. Müharibə başlayandan sonra Azərbaycanda yaşayan xarici ölkələrin təbəələrinə münasibət, xüsusən İran təbəələrinin Azərbaycandan çıxarılması məsələlərini özündə əks etdirən bir sıra sənədlər Bakı qubernatorunun yazışmalarının saxlandığı fondlarda toplanmışdır". İş yazılarkən bəzi fakt və metariallar üçün İranın Qeydiyyat-Ssuda Bankının Astara agentliyinin fondunun” materiallarına baxılmışdır. Problem araşdırılarkən Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin (ARDA) fondlarından geniş istifadə edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik şöbəsinin materiallarından - Zaqafqaziya seymində müsəlman fraksiyasının və müsəlman Milli Şurası iclasının protokollarından”; Bakıya ingilis-amerikan qüvvələrinin gəlməsinə dair Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin fondunda saxlanılan bəyanatından”; Türkiyə höku 14 məti ilə sülh haqqında diplomatik danışıqlar aparan Zaqafqaziya sey- mi nümayəndə heyətinin mənızəsindən'V Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında bəyannamədən'*; Azərbaycan sülh nümayəndə heyətinin sədri M. Ə. Rəsulzadənin İstanbuldakı Almaniya səfiri Vald- burqa Bakının Rusiyaya birləşdirilməsinə etiraz edən notasından”; Osmanlı hökuməti ilə Azərbaycan hökuməti arasında imzalanan müxtəlif sazişlərə dair yazışmalardan’"; Almaniya ilə Rusiya arasında Brest-Litovsk danışıqları haqqında Azərbaycan hökumətinin Qafqazdakı alman nümayəndə heyəti və İstanbuldakı alman konsulu ilə yazışmalarından-'; Gürcüstan hökuməti yanında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik nümayəndəliyi ilə Xarici İşlər Nazirliyinin yazışmalarından”; Azərbaycan nümayəndə heyətinin Türkiyə sultanı tərəfindən qəbul edilməsinə dair M. Ə. Rəsulzadənin məktubundan“; F. Xoyskinin İstanbula - M. Ə. Rəsulzadəyə məktubundan“; Azərbaycan Respublikasının Gürcüstan Respublikası hökuməti yanındakı nümayəndəliyinin fondunda saxlanılan Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi ilə Almaniya və Avstriya-Macarıstan nümayəndəlikləri arasında aparılan yazışmalardan“; Bakının azad edilməsinə dair sənədlərdən“; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyinin fondunda saxlanılan (bu fond əvvəllər ARSPİHDA-da 277-ci fond, siyahı 1 adı ilə “Müsavat“ fondu kimi saxlanılmış, lakin 1970-ci il yanvarın 26-da ARDA-ya təhvil verilmişdir və 894-cü fond kimi qorunur) 1918-1919-cu illərdə Xarici İşlər Nazirliyinin fondlarından götürülən bəzi sənədlərin toplandığı işdən”; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı hökuməti yanında fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə. Topçubaşovun Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktublarından”; Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında aktdan və Azərbaycan Milli Şurasının iclas protokolarından-'’; dəmiryol haqqında Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan hökumətlərinin Türkiyə hökuməti ilə imzaladıqları müqavilədən”; Azərbaycan hökumətinin xəbərlərindən”; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri F. Xoyskinin Qafqaz müsəlman ordusunun komandanı, general-leytenant Nuru paşaya məxfi məktubundan və iki ölkə arasında dəmir yoluna dair imzalanan əlavə müqavilədən”; Azərbaycan parlamentinin fəaliyyətinə dair müxtəlif sənədlərdən“; İstanbuldan M. Ə. Rəsulzadənin Xarici İşlər naziri M. H. Hacınskiyə yazdığı məktubundan“; Xarici İşlər Nazirliyinin müxtəlif yazışmalarından“; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin səlahiyyətli nümayəndəsinin türk nazirləri ilə görüşü barədə qeydlə- 15 rindən^‘ və b. sənədlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu sənədlər böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasətinin mahiyyətini öyrənməkdə xüsusi əhəmiyyət daşıyırlar. Monoqrafiya yazılarkən Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivinin (ARSPİHDA) müxtəlif fondlarının çoxlu materialları elmi dövriyyəyə cəlb edilmişdir. Qubernatorların və polis departamentlərinin Qafqaz canişinliyi dəftərxanası ilə pa- nislamizmə dair məxfi yazışmalarından^’; panislamçıların izlənilməsi- nə dair hesabatlardan’*; əhalinin 1914, 1915, 1916-cı illərdə siyasi əhval-ruhiyyəsinə dair qubernatorların Qafqaz canişinliyi ilə məxfi yazışmalarından”; Qafqaz canişinliyi dəftərxanasının xüsusi şöbəsinin Qafqaz diyarı əhalisinin siyasi əhval-ruhiyyəsi haqqında hesabat-məlumat- lanndan''"; Yelizavetpol quberniyasında əhalinin əhval-ruhiyyəsi haqqında polis departamentinin məxfi hesabatlarından“"; Qafqaz ordusu qərargahının əks-kəşfiyyatın vəzifələri haqqında izahat və əks-kəşfiyyat agentlərinə yardım və kömək haqqında əhaliyə müraciətindən"; 1918-ci il fevralın 10-da Tiflisdə keçirilən Zaqafqaziya seyminin birinci iclasının stenöqrafik hesabatından"; Zaqafqaziya seymi iclaslarının stenoqrafik hesabatlarından"; Türkiyə ilə sülh haqqında danışıqlar aparan Zaqafqaziya seymi nümayəndə heyətinin məruzəsindən və Türkiyə hökumətinin 1918-ci il 6 aprel tarixli ultimatumundan"; Almaniyanın Rusiya ilə sülh bağlamağa hazır olması haqqında alman vərəqinin orijinalından"; 1918-ci ildə İstanbula gedən sülh nümayəndə heyətinin sədrinin yazışmalanndan"; Azərbaycandan İstanbula 1918-ci ildə gedən nümayəndə heyətinin yazışmalanndan"; Osmanlı imperatorluğu ilə Azərbaycan hökumətinin 1918-ci ildə bağladığı müqavilələrdən"; İstanbuldakı Azərbaycan hökuməti Maliyyə Komissiyasının qeydlərindən”; Almaniya və Azərbaycan hökumətləri arasında müqavilə layihəsindən*'; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin ingilis komandanlığı haqqındakı materiallanndan*’; azərbaycanlılara qarşı 1918-ci ilin mart və sentyabr aylarında törədilən soyqırımı təhqiq edən fövqəladə istintaq komissiyasının sənədlərindən”; Fövqəladə komissiyanın Şamaxı şəhərinin və Göyçay qəzasının kəndlərinin dağılmasına dair Ədliyyə Nazirliyinə təqdim etdiyi məruzədən”; İrəvan quberniya jandarma idarəsinin erməni inqilabi partiyası “Daşnaksutyun“ haqqında agentura məlumatlarından**; Daşnak hökumətinin Xarici İşlər Nazirliyinin keçmiş SSRİ Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanılan sənədlə- 16 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|