Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
kimi türk və alman agentlori İranda işləməyə başladılar''*’. O vaxt rus hökuməti alman və türk emissarlarının fəaliyyətini qadağan etmək barədə İran hökumətinə xəbərdarlıq etdi. Rusiya bunun müqabilində müharibədə Türkiyədən alacağı müqəddəs şiə əraziləri olan Kərbəla, Nəcəf və həmçinin Bağdadı verəcəyini vəd etdi. Rusiya və İngiltərə İrana təyin edəcəkləri konsulları yalnız Tehranla əvvəlcədən razılaşdıracaqlarını bildirdilər. Bundan ötrü İranın tərəfsiz qalması və alman-türk təbliğatını kəsməsi tələb olunurdu. İran hökuməti müttəfiqlərin təklifləri ilə razılaşdı və 1915-ci il fevralın 10-da İran şahı hökumətin tərkibini təsdiq edərək məclisə verdi. Kabinetin sədri Mustaf ül Mamələk, Xarici İşlər naziri Moavin üd Dövlə oldu'■'^ Konsul bildirdi ki, əvvəla, İran Rusiya ilə ölkənin başlıca inkişaf mühərriki olan ticarətlə bağlıdır. İkinci, Rusiya böyük və güclü qonşu ölkədir, biz hər zaman, hər hansı planın həyata keçirilməsi üçün yardım ala bilərik. Üçüncü, İngiltərə və Rusiya İranda yaxşı işlərin görülməsi üçün vədlər verir. Lakin Türkiyəyə və Almaniyaya meyilli olan demokratlar kabinetin qərarının əleyhinə çıxaraq onu qəbul etmədilər. Rus səfiri Korostoveç Bakıdan keçib Petroqrada gedərkən konsul Davud xanla görüşündə söylədi ki, Almaniya və Avstriya- Macarıstanın Tehrana gələn yeni səfirləri türk ordusu ilo birlikdə çoxlu silah gətirmişlər. İran məclisi bunu başa düşmüşdür'''''. İranın mövqeyinin nisbətən yumşalmasına görə çar hökuməti 1915-ci ilin martın 20-də ingilis diplomatiyasının İrana dair 1907-ci il rus-ingilis sazişinə etdiyi düzəlişləri qəbul edərək, özünün bir sıra qeydlərini də yazdı. Güney Azorba\cana dair rus diplomatiyasının qeydi bundan ibarət idi: rus maraıilnı ının olduğunu nəzərə alaraq rus nüfuz dairəsi İsfahana və Yəzdo qədər genişləndirilsin'"". Bu razılaşma ilə ingilis diplomatiyası Rusiyaya İstanbulu və boğazları vəd edərək, özü İranda tərəfsiz zona aldı. Türkiyənin və Güney Azərbaycanın bölüşdürülməsinin əsasını qoyan bu razılaşmalar ingilis diplomatı Sayksın və fransız diplomatı Pikonun imzaladığı sazişlə başa çatdı. Paris sülh konfransında amerikan nümayəndə heyəti mətbuat komitəsinin sədri S. Bekcr sonralar yazırdı ki, Rusiya Şimali İranda-Güney Azərbaycanda tam sərbəst fəaliyyət qazandı"". Bu müqavilə köhnə rus hökuməti devrilənədək ingilis, fransız və rus xalqlarından gizli saxlanıldı. Bununla belə. Güney Azərbaycanda Rusiya ilə İngiltərə arasında 150 kəskin ziddiyyətlər də mövcud idi. Ziddiyyətlərin bir səbəbi rus konsullarının və hərbi rəislərinin özbaşınalığı idi. Fransa prezidenti Raymon Puankare “Dünya müharibəsini mənşəyi” adlı əsərində rus konsullarının İranda özlərini canişin kimi aparmalarından doğan ingilis-ms ziddiyyətlərini həll etməyə çalışdığını yazırdı’^l İngilis-rus diplomatiyalan İrana aşağıdakıları vəd etdi: 1. İranın müstəqilliyi təmin edilir; 2. 30 mln. uzunmüddətli istiqraz verilir; 3. İranın Rusiyaya ödəyəcəyi köhnə istiqraz borclannm müddəti 5 il uzadılır; 4. Türkiyəyə qarşı İran hökuməti müharibə elan edəcəyi təqdirdə rus və ingilis orduları İrana kömək edir; 5. İsveç zabitləri ölkədən çıxanlır'”. Əslində bu, İranın daxili işlərinə qanşmağın davarn etdirilməsi idi. Y. V. Çəmənzəminli yazırdı: “İranın bir daxili işləri yox idi ki, ona rus qarışmasın... Biçarə İran rus zərbəsindən göz aça bilmirdi ki, ölkəsinin rahat və tərəqqisinə çalışsın”'*'*. Güney Azərbaycandan ms ordularının çıxarılmasını tələb edən İran hökuməti ms-ingilis diplomatiyasının bu təkliflərini rədd etdi. Eyni zamanda İrandakı gənc türk demokratik partiyası da bu təkliflərə qarşı çıxdı. Ermənilərin “Orizon” qəzetinin yazdığına görə, bu partiya almanların və türklərin təsiri altında idi. Narazılıq şəraitində, aprelin 10-da İran hökuməti istefaya getdi. Həmin gecə rus və ingilis səfirləri gecə yarıyadək şahın yanında qalaraq hökumət qurmaq barədə öz təkliflərini irəli sürdülər. Onlar Saad Dövlə başda olmaqla hökumət qurmağı məsləhət gördülər. Saad Dövlə və onun ətrafındakı şəxslər köhnə dövlət xadimləri olaraq türk-alman təsirindən uzaq idilər. Lakin Saad Dövlə şahın təklifindən imtina etdi. Belə şəraitdə ölkəni ağır vəziyyətdən çıxartmaqdan ötrü ya müharibəyə qoşulmaq, ya da xalq üsyanına qoşulmaq lazım idi. Lakin İran siyasi xadimlərinin heç biri bu işi öz üzərinə götürmək istəmirdi. İngilis və rus səfirlərinin tələbindən sonra İran hökuməti türk-alman blokuna qarşı fəallıq göstərdi. Baş nazir Eynüd Dövlə seçildi. Məclis ona etimad göstərdi. Onun İranda qayda-qanun yaradacağına ümid edilirdi. Eynüd Dövlə İranın köhnə siyasi xadimlərindən idi. Müzəffərəddin şahın vaxtında sədrəzəm olmuşdu, İran tayfaları, xüsusən bəxtiyarilər arasında böyük nüfuza malik idi'**. 1915-ci ilin aprelində Azərbaycanın general-qubernatoru Sərdar Rəşid vəzifəsindən uzaulaşdırıldı. Onun yerini vəliəhdin şəxsi məsləhətçisi, diplomat Nizam ül Mülk tutdu. Sərdar Rəşid 151 Azərbaycan ordusunun komandanı təyin cdildi'•"^ Bundan sonra Rusiya və İngiltərənin İran hökuməti üzərində təsiri gücləndi. Bütün bunlarla yanaşı olaraq Rusiya Güney Azərbaycanda öz niyyətlərini həyata keçirtməkdən ötrü başqa mühüm addımlar atdı. Belə addımlardan biri Culfa-Təbriz yolunun əsasının qoyulması oldu. 1915-ci ilin aprelində Cənubi Azərbaycan Culfası - Təbriz domir yolunun əsasının qoyulması mərasimində Dövlət Dumasının üzvü Papa- canov, Təbrizdəki rus konsulu, rus bankının müdiri, hərbi vo mülki hakimiyyət nümayəndələri iştirak etdilər'”. Dəmir yolunun əsasının qoyulmasında Rusiyanın'ciddi siyasi, iqtisadi və hərbi-strateji maraqları var idi. Bu yolla Rusiya Güney Azərbaycana sahib olmasını asanlaşdırmağı, təbii sərvətlərini daşımağı, İranın içərilərinə, İran körfəzinə və Hind okeanına doğru irolilomək məqsədi güdürdü. Lakin bu tədbirlər də Rusiyanın nüfuzunu möhkəmləndinnədi və İranda daxili vəziyyəti yaxşılığa doğru dəyişdirmədi. İqtisadi vəziyyətin ağırlığı xalqı hiddətləndirirdi. Aprelin 1 O-dan ingilis bankına qarşı yürüşlər başladı. Xalq bankın kredit biletlərini baykot etdi. Tehranda hərbi vəziyyət elan olundu. İran mətbuatı hətta ms və ingilis siyasəti əleyhinə yazılar verməyə başladı. Mətbuatda türklərlə birləşmək açıq şəkildə təbliğ olundu. Saad Dövlə haqqında mənfi yazılar verildi. Bu zaman İranda ərzaq çatışmırdı və çörək yox idi, hökumət böhranı da dərinləşirdi. Nüfuzunu itirməkdə olan İran hökumətinin İngiltərə və Rusiyanın tələblərini yerinə yetirib Türkiyəyə qarşı çıxmaq imkanı yox idi. Əslində rus və ingilis diplomatiyaları İranın bir müsəlman ölkəsi kimi Türkiyəyə qarşı müharibə elan etməsini arzuolunmaz sayırdılar. Çünki İranın Türkiyəyə açıq şəkildə müharibə elan etməsi böyük müsəlman ərazilərində müstəmləkələri olan İngiltərənin və əhalisinin böyük bir hissəsi müsəlman olan Rusiyanın daxilində çoxlu çətinliklər yaradardı. Ona görə də rus və ingilis diplomatiyaları İranın tərəfsizliyini qorumaqla Antanta ölkələrinə yardım etməsini, ərazisindən türk, alman və İsveç agentlərini çıxarılmasını tələb edirdilər. Onların istəyinə görə, tərəfsiz İran əslində Antantanın müharibədə bilavasitə iştirak etməyən müttəfiqinə çerilməli idi. Lakin İrandakı iştimai rəy Rusiya və İngiltərənin xeyrinə deyildi. Korostoveç 1915-ci il 25/12 mart tarixli 20 №li tam məxfi teleqramında Sazonova yazırdı ki, ictimai rəy İranın Rusiya və İngiltərə ilə birləşməsinə mane olur. Lakin öz-özlü- yündə o da aydındır ki, farslar heç vəchlə Rusiyaya qarşı Türkiyə ilə birləşməyəcəklər'®“. 152 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|