R.İ. Dadaşova Səfəvilərin son dövrü
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏS İL SİYASİ VƏ SOSİAL HƏYAT §1. Siyasi vəziyyət
77 karvan ticarətin in zə iflə məsi, sənətkar məhsullarına xaric i bazarla rda tələbatın azalması nəticə etibarilə, əhalin in sənətkarlıq, ticarətlə məşğul olan hissəsinin maddi vəziyyətinin xey li pisləş məsinə gətirib ç ıxarır. Bir ço x s ənətkar və tacirlə rə şəhərlərdə öz işi ilə məşğul olmaqda davam etmə k mü mkünsüz olduğundan, onlar şəhərləri tərk etməyə başlayırlar. Nəticədə XVII əsrin sonu- XVIII əsrin əvvəllərində şəhərlərin əha lisi bir neçə dəfə a zalır. Təəssüflər olsun ki, «feodalizmin son dövründə şəhərlər... feodal münasibətlərinin dağılmasına, kapitalist münasibətlərinin yaranıb, in kişaf etməsinə şərait yarat ma lı» o lduğu halda, Şərq dövlətlə rində və o cü mlədən Səfəvi dövlətində bu baş vermədi. Odur ki, «son feodalizm dövründ ə Asiya şəhəri (o cümlədən, Səfəvi imperiyasının şəhərləri - R.D.) ö z in kişafına görə Qərbi Avropa şəhərindən geri qalırdı» (125, s. 10) Nəticə etibarilə, Sə fəvi dövlətində ölkənin iqtisadi qüdrətinin istənilən səviyyəsi təmin olun madı ki, bu da imperiyanın süqutunu şərtləndirən cəhətlərdən oldu. 78 III FƏS İL SİYASİ VƏ SOSİAL HƏYAT §1. Siyasi vəziyyət Səfəvi dövlətinin XVII əsrin sonu—XVIII əsrin əvvəllərində siyasi vəziyyətinin təhlilinə keç mə mişdən əvvəl, şah I Abbasın ölümündən sonra siyasi səhnədə baş verənlərə nəzər salmağa ehtiyac var. Be lə ki, a rtıq yu xa rıda göstərildiy i kimi: «Müasir Azərbaycan tarixşünaslığ ında indiyədək...I Abbasdan sonrakı Səfəv ilərin...hakimiyyəti dövrünə ... dair monoqrafik tədqiqat ...» o cümlədən «XVII əsrin II yarısının siyasi tarixinə dair araşdırma mövcud deyil» (99, s. 8, 246, qeyd 160). La kin yenə də yu xarıda qeyd olunduğu kimi, ingilisdilli tarixşünaslıq nümunələrində Səfəvi dövlətinin siyasi tarixinə dair xey li faktiki materia l və subyektiv mü lahizələ r mövcuddur ki, bu da həmin tarixşünaslıq nümayəndələrin in, ümu mən, siyasi problemlərə daha çox önəm vermələrindən irə li gə lir. Bir sözlə, bu bölümün işlənilməsi za man ı fakt ik materia l kasadlığından şikayətlən mək düzgün olmazdı. Lakin bu bölümə dair ən zəngin mə lu matla ra L.Lo khartın araşdırmala rında rast g əlindiyi qeyd olun malıdır ki, bu da Ke mbric professorunun tədqiq etdiyi dövrün araşdırdığımız dövrün xronoloji çərçivələri ilə üst-üstə düşməsi ilə şərtlənir. Zənnimizcə, tədqiqat prosesində iqtibaslardan geniş istifadə olunması, yuxarıda qeyd olunan boşluğu aradan qaldırmaq məramına xid mət etdiyindən, habelə araşdırma mızın tarixşünaslıq ba zasında aparılması mövqeyind ən başa düşüləndir. Be ləliklə, L.Lo khart göstərir ki: « Şah Abbas 1629-cu ilin yanvarında son dəfə gözlərini yu manda, onun iki oğlu art ıq vəfat etmişdi, üçüncü oğlu is ə kor olduğundan hakimiyyət üçün yararsızlığı səbəbindən, seçim Səfi Mirzənin oğlu Sa m Mirzənin ü zərində dayanır. 18 yaşlı bu şahzadə hərə mxanadan gətirilərə k boş qalmış taxtda əyləşdirilir, bir qədər sonra atasının adını götürür - I Səfi. Şah Səfi (1629-1642) tezliklə özünün görkə mli dövlət xadimi olan babasının layiqli varisi olmad ığını aşkarcasına nümayiş etdirir. Ço x keçmədən o, son Səfəvi hökmdarlarının hamısının mübtəla olduğu bəlanın - hərəmxananın qeyri-məqbul həyat tərzinin qurbanına çevrilir. Şahın dövlət işlərinə marağının getdikcə azaldığı bir şəraitdə ixtiyar, nəzarət nazirlərinin əllərində cəm olmağa başlayır» (246. s. 26- 27). 79 L.Lo khartın fikrincə, Şah Səfi «ço x qəddar, zalım və qaniçən hökmdar olmuşdur» (246, s. 27). O, öz hakimiyyəti illərində bir sıra görkəmli hərbi xadimləri fiziki cəhətdən məhv etmişdi. Hərçənd ki, A.Bakıxanov Şah Səfini «cəsarətli və türklərə qarşı müharibədə ağıl-dərrakəsi ilə seçilən» şəxs kimi səciyyələndirir. (2.1, s. 121) Rus tarixşünaslığında da göstərilir ki: «...I Abbasın ən bacarıqlı silahdaşlarını özündən uzaqlaşdıran I Səfi adi bir şübhəyə görə onlardan ən qabiliyyətlisini, Hörmüzün fatehi İmamqulu xanı edam etdirir». (123, s. 297-298). Bacarıqlı və təcrübəli hərbçilərin aradan götürülməsi səbəbindəndir ki, Türkiyə ilə müharibə qızışanda gərgin, böhranlı vəziyyət yaranır, 1638-ci ildə Bağdad itirilir, bundan bir il əvvəl isə moğol imperatoru Qəndəharı tutur. 1639-cu ildə bağlanmış Zuhab sülhü Türkiyə ilə u zun çəkən müharibələr silsiləsinə son qoyur. Yaran mış sülh şəraitində Şah Səfi ö zünün baş vəziri Sarı Tağının təkid li «təkliflərinin» təzyiqi altında mülk torpaqlarını tədricən xassəyə çevirməyə başlayır. Uzunmüddətli sülh şəraiti, öz növbəsində, Səfəvi ordusunun keyfiyyət cəhətdən mənfi dəyişikliyə uğramasına, mənəvi və niza m-intiza m cəhətdən aşınmaya mə ruz qalmasına səbəb olur. 1642-ci ildə həddindən artıq şərab qəbul etmək ucbatından vəfat edən Səfinin yerinə onun 10 yaşlı oğlu Abbas taxta çıxır. II Abbasın (1642-1666) belə erkən yaşında hərəmxana təlim-tərbiyəsindən aralanıb şahlıq taxtına yiyələnməsi çox mütərəqqi təsirə malik olur. Rus tarixşünaslığında is ə II Abbasın «saray intriqanlarının iradəsi ilə idarə olunduğu» fikri vurğulanır. (123, s. 298) 1648-ci ildə Şah II Abbas Qəndəharı moğollardan geri almağa nail olur. Sonralar o, ordunun əvvəlki döyüş qabiliyyətini bərpa etməyə cəhdlər etsə də, ölümü, başladığı işi yarımçıq qoyur. L.Lokhart göstərir ki, «təbiətən qəddar şəxs olan II Abbas, ümumilikdə, ölkəni ağılla və ədalətlə idarə edirdi. Atası və gələcək xələfləri kimi o da tüfeyli həyat tərzinə mey l göstərsə də, hakimiyyət bu xovlarını əlindən buraxmırdı» (246, s. 28). A. Bakıxanov da «ədalətlilik, ciddilik və poeziyaya məhəbbətin» II Abbasın s əciyyəvi cəhətləri olduğunu qeyd edir (2.1, s. 121). C.Ma lko lm isə Şah II Abbas barəsində yazır: «Şəraba aludəçilik bu şahzadəni tez-te z eksess vəziyyətlərə salır, onun hakimiyyətinə xə lə l gətirird i. Məh z belə anlarda o. ço x dəymədüşər, əsəbi və ədalətsiz o lurdu. Bu növ eksesslər əsasən saray divarları daxilində baş verdiyindən, ölkə əhalisi onu İranda bütün dövrlərdə hakimiyyətdə olmuş padşahların ən görkə mlisi və ədalət lisi kimi tanıyırdı. O (II Şah Abbas - R.D.), dövlət məmurlarına qarşı sərt, camaata qarşı isə mü layim və səbrli id i, ö z təbəələrinin həyat və tərəqqisini lazımınca tə min edirdi. Abbas, adını daşıdığı böyük babası kimi bütün dinlərə münasibətdə dözümlülük nümay iş Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|