R.İ. Dadaşova Səfəvilərin son dövrü
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 etdirirdi. Ancaq xristianlara qarşı xüsusi, müsbət mənada fərqli münasibət bəsləyirdi» (247,s. 582-583). II Abbasın dövründə «İranla (Sə fəvi dövlətində - R.D.) Rusiya arasında ticarət əlaqələrinin əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndiyi... fransız tacirlərinə də imtiyaz hüquqları verild iyi (ingilislərə belə imtiyazlar I Səfi tərəfindən bə xş olunmuşdu - R.D.)» məlu mdur. (123, s. 298-299) L.Lo khartın fikrincə, «...əgər II Abbasa ömür vəfa etsəydi və o, uzun za man hakimiyyətdə qalsaydı, atasının s əriştəsiz hökmranlığı dövründə başlanmış sülalənin tənəzzülü prosesini bəlkə də cilovlaya, qarşısını ala b ilərdi» (246, s. 29). II Abbas 33 yaşında (1765) vəfat edir, onun varisi 18 yaşlı oğlu Səfi olur: o, 1669-cu ildə təkrar tacqoyma za manı şah Süley man adını götürür. Sə ləfləri kimi, hərə mxanada böyümüş, idarəetmə bacarığ ından məhru m o lan şah Süley man yumşaq, həlim xasiyyətə malik idi. Onun bu xarakterindən hələ hərəmxanada ikən saray xacə ləri onu öz təsirləri alt ında saxla maq üçün məharət lə istifadə edird ilər və gənc şahzadə hakimiyyətə gələndən sonra da onların təzyiq indən azad olmaq üçün özündə qüvvə tapa bilmir. Tezliklə əyyaş həyat tərzinin əsirinə çevrilən şah, öz atasından fərqli ola raq, sərxoş ikən acığ ını yalnız ən yaxın ətrafından çıxmaqla kifayətlən mir, b ir sıra yüksək təbəqə nümayəndələrin in, əyanlar, hərbi liderlərin edamı haqqında əmrlər verird i. Məhəmməd Möhsün göstərir ki, «...va xt ının demə k olar ki, hamısını şərab içməyə və əyyaş hərəkətlərə həsr edən Şah Süleyman sərxoş vəziyyətdə ikən, dövlətin dayağı olan əyanlar və dövlət xadimlərinin demək olar ki, hamısını (əlbəttə, burada şişirtməyə meyl istisna edilmir - R.D.) ölü mə məh ku m et mişdi» (246, s. 29). Bu za man saray xacələ ri idarəçilik sistemində yaranmış kadr boşluğundan yararlan maq, mühüm dövlət işlərində öz yerlərini möhkəmlətmək imkanın ı fövtə vermirdilər. Hə rçənd ki, şahın ətrafında Et imadül-Dövlə və nazirlə r vardı, la kin onların mövqeləri xacələrin hücumları qarşısında getdikcə geri çəkilird i. Şah Süley man ın vaxtın ın ço x hiss əsini hərəmxanada keçirməsilə bağlı Məhəmməd Möhsün yazır ki, Şah Sü ley man 7 il hörə mxanada qalıb, bircə dəfə də olsun oranı tərk etmə mişdi (246. s. 31). Şah Süley manın dövründə Səfəvi dövlətinin «təsərrüfat və siyasi tənəzzülünün ilk əlamətləri görünməyə başlayır. Özbək xanların ın Xorasana hücumları bərpa olunur, hollandlar isə İran körfəzində Gişm adasını ələ keçirirlər» (123, s. 299). Şah Süleyman ın xarici siyasətinə gəlincə, qeyd etmək lazımd ır ki, Avropa ölkələrinin elçiləri İsfahana gələrək, şah Süley mana Türkiyəyə qarşı onlarla 81 ittifaqa girməyi, ə lverişli şəraitdən istifadə edərək Bağdadı və digər itirilmiş əraziləri bərpa etməyi təklif edərkən (bu zaman Osman lılar Avropada qızğın müharibə aparır, qərb dövlətlərinə güclü təzyiq göstərirdilər - 1683-cü ildə Vyana türklər tərəfindən mühasirədəydi) şah bütün bu arqumentlərə məhəl qoymadan, Türk Sultanı ilə bağlan mış sülhü qoruyub saxlamağa və onunla dinc münasibətlərdə olmağa üstünlük verdiyini bild irir. L.Lokhartın fikrincə, «...ordunun hərbi cəhətdən qeyri-effektiv, mənəvi cəhətdən korşalmış vəziyyətdə olduğu bir vaxtda bu, hətta müdrik b ir qərar id i, baxmayaraq ki, apatiya vəziyyətində verilmiş id i» (246, s. 30). Karme litlərin 1685-ci ildə etdikləri qeyddə bu barədə deyilir: «Bir ço x xristian dövlətlərinin səfirləri şahın hüzuruna gələrək, onu türklərə qarşı müharibə etməyə ruhlandırırlar, lakin çifayda; bəzən o, səfirlərə qarşı öz hiddətini belə gizlət mir, (bu məra mlı görüşlərin - R.D.) xoşuna gəlmədiy ini açıqca biru zə verirdi. Belə ki, onu (şah Süleyman - R.D.) dünyada şərab və qadınlardan başqa heç nə maraqlandırmırdı» (38. s. 421). R.Seyvori isə bunu «dövlət işlərinə biganəliyin Sü ley man ...hakimiyyətinin xara kterik cəhəti» olması ilə izah edir. Onun fikrincə, bu biganəlik xaric i siyasət sahəsində durğunluq, ölkənin maraqla rın ın qorunma ması, əraziləri genişləndirmək iddiasının yo xluğu səbəbindən ordunun gücünün, təbii ki, zə iflə məsi ilə müşayət olunurdu (264, s. 241). XVII əsrin sonlarında, daha dəqiq desək, 1683 - 1692-c i illərdə Səfəvi İranında olmuş, mənşəcə fransız ruhanisi Pyer Sanson şah sarayında uzun müddət qalıb, Həmədan yepiskopluğunun gəlir verg isindən azad edilməsi üçün səy göstərdiyi za man, hə mçin in dövlət işlərinin vəziyyəti ilə tanış olmaq imkanı əldə edir. O da, 1695-ci ildə Parisdə çap etdirdiyi « Voyage on Relation de lEtat present du Royayme de Perse» əsərində Şah Süleymanın dövlət işlərinə maraq göstərməməsi səbəbindən, saray xacələrinin idarəetmə sahəsində əldə etdikləri güclü nəzarətdən bəhs edir (271, s. 404). Ümu miyyətlə, Şah I Abbasın ölümü ilə Şah Süley man m ö lü mü arasında olan 65 illik vaxt fərqi ərzində Səfəvi monarxiyasının zəifləməsi, tənəzzül prosesi getdikcə yüksələn xətt üzrə (yalnız Şah II Abbasın dövründə bu proses bir qədər tormo zlan mışdı) inkişaf etmişdi. Səfəvilərin son dövrünü s əciyyələndirərkən Con Ma lko lm be lə yazır: «...biz, bundan daha xoşagəlməz (tarixi baxımdan -R.D.) dövrü çətin ki təsəvvür edə bilərik. Bir əsrədək dövr əhəmiyyətə ma lik heç bir siyasi olay baş vermədən ötmüşdü... Bu dövr (Səfəvilərin son dövrü - R.D.) heç bir şanlı nailiyyət, tarixdə iz qoya biləcək parlaq şəxsiyyətlərlə seçilmir. De mə k ola r ki, millət (İran milləti Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|