R.İ. Dadaşova Səfəvilərin son dövrü
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
75 Gəncədə çoxlu bağ, yaxşı şərab, həddən artıq meyvə növləri mövcuddur; ağacları əsasən akasiya, sərv və şam ağaclarından ibarətdir (16, s. 23). F.Əliyev, fransız yezuit Avril Filipə istinadən yazır ki, « Gəncənin tutduğu mövqe ticarət sahəsində çox əlverişli olduğu üçün orada hər zaman müxtəlif ölkələrdən gələn çoxlu əcnəbiyə təsadüf etmək olurdu» (112, s. 41-42). Gəncə şəhəri özünün zəngin bazarı sayəsində beynəxalq ticarətdə şöhrət qazanmışdı. Belə ki, Gəncə bazarında təkcə yerli sənətkarların hazırladıqları mallar (Gəncə ipəyi, pambıq parçalar, metal s ənətkarlıq mə mulatları və s.) deyil, eyni zamanda qonşu vilayətlərdən, Rusiyadan, bir ço x Şərq və Qərb i Avropa ölkələrindən gətirilmiş mallar da satılırdı. M.Heydərov yazır ki, « XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəlində Səfəv i - Os manlı müharibələri Gəncənin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərmiş, onun inkişafını bir neçə onilliyə dondurmuş, I Abbasın zaman ında şəhərin yerləşmə məkanın ın dəyişdirilməsinə (1616) səbəb olmuşdu. Buna baxmayaraq, XVII-XVIII əsrlərin hüdudlarında Gəncə Azərbaycanın şimal vilayətlərinin iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzinə çevrilərək, hətta Şamaxını belə ötür» (133, s. 15). Xəzə r sahillərinin tədqiqi ilə məşğul olan e kspedisiyanın üzvü Fyodor İvanoviç Soymonovun xatirələrində reg ion barədə maraqlı məlu matlar vardır. Məsələn, F. İ. Soymonov öz xatirələrində Dərbəndin paraleloqram formasında olması, qala divarlarının hər iki tərəfi boyunca başdaşılarla zəngin, qədim: qəbristanlıqların uzandığını qeyd edir (134, s. 22). Kürdən Ənzəliyədək sahilboyunu F.İ.Soymonov «hündür dağlarla əhatələnmiş, yaşıllıq lara qərq olmuş, daş evlərinin damları qırmızı kirəmitlə örtülmüş gözəl mənzərəli ərazi» kimi təsvir edir (134, s. 25). Gilanı isə F. İ.Soymonov «Xəzər dənizinin sahilində yerləşdiyi məkan, əhalisinin çoxluğu, xüsusilə də ipək emalı zavodları və ticarəti ilə bütün İranda ən yaxşı məkan» kimi xarakterizə edir (yenə orada). Şiraz şəhərinə əfqan işğalları zamanı xeyli ziyan dəymişdi. L.Lokhart göstərir ki, «xüsusilə əfqanlarla son döyüşlər za man ı (Əşrəfin Murçaxu rda məğlubiyyətindən sonra) şəhərin böyük hissəsi, bağ-bağçalar, demə k olar ki, ta ma milə sıradan çıxmışdı... Məhəmməd Əli xan... o za man Farsın hakimi idi. O, bağların yenidən salınması üçün fəal addımlar atır; onun sərəncamı ilə minlərlə ağac əkilir (o cümlədən, çox sayda püstə ağacları - R.D.)» (245, s. 46). Nadir əfqanlar üzərində qələbədən sonra Şirazda qaldığı müddət ərzində şəhərin bərpa olunması barədə əmr verir. L.Lokhart yazır: «O, Şah Çıraq (Shah Chiragh) məscidinin bərpası üçün 1500 tümən (3500 funt-sterlinq) vəsait ayırır, 76 bundan əlavə məscidə qızıl şamdanlar və xeyli miqdar qızıl kütləsi töhfə edir» (245, s. 46). Bu barədə Mirzə Məhəmməd Şirazi özünün «Ruzna mə»sində məlu mat verir. Ümumiyyətlə, şah Sultan Hüseyn binaların tikintisinə böyük maraq göstərirdi. XVIII əsrin əvvəllərindən Fərəhabadda nəhəng saray və bağ kompleksinin tikintisinə başlanılır. Fərəhabad Yeni Culfanın cənubi-qərbində yerləşirdi. L.Lokhart göstərir ki, nəzərdə tutulduğuna görə, bu saray kompleksi «İranın Versalına» çevrilməliydi (246, s. 48). Şah vaxtının əsas hissəsini sevimli iqamətgahı olan Fərəhabadda keçirirdi. O, bu yeri o qədər bəyənirdi ki, hətta rəsmi paytaxtı bura köçürmək və onu «Şəhri-nau», yəni yeni şəhər adlandırmaq barədə düşünürdü. L.Lokhart Məhəmməd Möhsünə istinadən şahın Fərəhabadı genişləndirmək və gözəlləşdirmə klə bağlı fövqəladə dərəcədə çalışdığını vurğulayır (246, s. 126). Şah Hüseyn, həmçinin bir sıra yeni məscid binalarının inşa edilməsini, bəzi köhnələrinin isə təmir və bərpasını təmin etmişdi. Onun hakimiyyəti illərində tikilmiş ən gözəl tikili isə, sözsüz ki, öz mərhu m anasının şərəfinə inşa etdirdiy i Mədrəseyi- Madəri-şahdır. Xoşbəxtlikdən bu tikili Çahari-Bağda hələ də durmaqdadır. V. Bartoldun fikrincə, «Hind okeanı sahillə rinə nisbətən, İran körfəzinin Hörmü z boğazı da daxil olmaqla sahilləri İranın həyatında daha çox əhəmiyyətə malik olmuşdur. Burada Hindistan və Çinlə dəniz ticarəti baxımından müəyyən əhəmiyyət daşıyan bir neçə liman mövcud id i və mü xtəlif səbəblər üzündən birincilik, gah bu, gah da digər liman şəhərə keçird i... Bəndər-Abbas XVII əsrdə, Buşir isə XVIII əsrdə bərqərar olmuşdur. XVI əsrin əvvəllərindən 1622-ci ilədək ticarət mərkə zi portuqalla rın ə lində olan Hürmü z adası id i... Rus s əyahətçisi Tumanskiyə görə, burada portuqallar tərə findən inşa edilmiş qala Daranın (Əhəməni hökmdarı - R.D.) Persepolisdəki sarayından sonra İranın ən möhtəşəm, qədim abidələrindən biridir» (93, s. 267). M.Heydərov göstərir ki, « XVII - XVIII əsrlərin hüdudlarında şəhər əhalisinin ü mu mi sayının intensiv şəkildə azalması p rosesi istehsalçılarının sayının da eyni dərəcədə azalması ilə müşayiət olunurdu. Azərbaycanın vacib ticarət-sənətkarlıq mərkə zlərinin əhalisi neçə dəfə a za lmışdısa, tacir-sənətkar əhali də həmin nisbətdə məhdudlaşmalı idi. Əvvəlki şəhərlərin bir ço xu özlərinin ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri kimi əhəmiyyətlərin i itirərək, tamamilə aqrarlaş maya məru z qalmışdılar: onların arasında Ərəş, Şabran, Miyanə, Mahmudabad və başqaları vard ı» (133, s. 124). Sənətkarla rın əksəriyyəti xarici tica rətlə əlaqədar olduqlarından, ticarətin mag istral yolların ın yerdəyişməsi, dəniz ticarət yollarının in kişafı ilə əlaqədar Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|