S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
353
Dərini şüalanmadan qorumaq, şəxsi gigiyena qaydalarını da gözləmək vacibdir. Mədə xəstəlikləri, diş çürükləri vaxtında müalicə edilərsə, qidalanma gigiyenasına fikir verilərsə xərçəngin qarşısını almaq olar. Ağciyərlərin xərçəng xəstəliyinin qarşısını almaq məqsədilə siqaret çəkilməsinə yol
verilməməli, havanın
təmizliyinə diqqət
artırılmalı,'tənəffüs orqanlarının xəstə¬likləri vaxtında müalicə edilməlidir. Deyilənlərə əməl edilərsə, xərçəng xəstəliyindən müəy¬yən dərəcədə qorunmaq mümkün olar. XIX. MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ XƏSTƏLİKLƏRİ Maddələr mübadiləsi insan orqanizmi xarici mühitdən qida şəklində müxtəlif üzvi və qeyri-üzvi maddələri qəbul edir, onları özünə uyğun şəklə çevirir və həyat fəaliyyətində istifadə edir. Xarici mühitlə orqanizm arasındakı maddələr mübadiləsi əslində mürəkkəb biokimyəvi reaksiyalar zən¬ciri kimi başa düşülməlidir. Bu reaksiyalar zənciri aşağıda¬kı hissələrdən ibarətdir: 1) xarici mühitdən maddələrin qəbul edilməsi; 2) orqanizmdə həmin maddələrdən istifadə edilməsi və özünəməxsus maddələrə çevrilməsi; 3) parça¬lanma məhsullarının xarici mühitə ifraz olunması. Maddələr mübadiləsi maddələrin oksidləşməsi və reduksiya olunması şəraitində keçir. Hüceyrələrdə gedən oksidləşmə reaksiyaları toxuma tənəffüsü adlanır. Oksidləşmə-reduksiya prosesləri maddələr mübadiləsinin əsasını təşkil edir. Maddələr mübadiləsi (metabolizm) gedişində orqanizmdə biri digərinə əks olan iki bioloji pro¬ses, yəni üzvi birləşmələrin sintezi (assimilyasiya, anabo- lizm) və üzvi maddələrin parçalanması (dissimilyasiya, katabolizm) prosesləri gedir. downloaded from KitabYurdu.org 354
Maddələr mübadiləsi reaksiyalarının sürətlə getməsinə müxtəlif fermentlər təsir edir. Bundan başqa, maddələr mübadiləsində vitaminlər və hormonlar mühüm rol oynayır. Zülal mübadiləsi. Zülal molekulunun tərkibində 50- 55% karbon, 6,5- 7,3% hidrogen, 21-24% oksigen, 2,4%- dək kükürd və 15-18% azot elementləri vardır, insan orqanizmində zülallardan əsasən plastik maddə və qismən enerji mənbəyi kimi istifadə olunur. Onlar hüceyrə quruluşunun əsasını təşkil edir, hətta sümük toxumasının tərkibinə daxil olmaqla orqanizmdə istinad funksiyasını icra edir. Əzələnin quru maddəsinin 30%-ni, ürəyin 60%-ni, baş beyninin 45%-ni, dərinin 63%-ni və sümüklərin 28%-ni zülallar təşkil edir. # s
mübadiləsinin əsas mərhələləri zülalın parça¬lanması reaksiyalarından, zülalın bioloji sintezindən, eləcə də başqa üzvi birləşmələrin mübadiləsində iştirak etməsin¬dən ibarətdir. Qidanın tərkibində olan zülallar həzm orqanlarında parçalanır. Nazik bağırsaqdan qana sorulan aminturşular -və qısa zəncirli peptidlər qan və limfa ilə orqanlara, toxuma və hüceyrələrə çatdırılır, orqanizmə lazımlı yeni zülalların sintezində iştirak edir. Həyat fəaliyyəti prosesində orqan və toxumalarda zülallar daim parçalanır və əvəzində yeniləri əmələ gəlir. Orqanizmin mənimsədiyi və orqanizmdən sutka ərzində xaric olunan zülalın miqdarını müəyyən etmək məqsədilə adətən qida ilə orqanizmə daxil olan azotun və digər tərəfdən, sidiyin, nəcisin və tərin tərkibində xaric olan azotun miqdarını hesablayırlar. Qidanın tərkibində olan azotu xaric olan azotun miqdarına bölürlər. Alman rəqəmin 1-dən yuxarı olması müsbət, 1-dən aşağı olması mənfi azot balansını, 1-ə bərabər olması azot downloaded from KitabYurdu.org
355
tarazlığını göstərir. 1 q azotun 6,25 q zülal tərkibində olduğunu bilərək, azot balansına əsasən zülal mübadiləsi haqqında təsəvvür əldə etmək mümkündür. Orqanizmin azotu mənimsəməsi səviyyəsi insanın yaşından, fəaliyyətindən və fizioloji vəziyyətindən asılıdır. Uşaqlarda müsbət, ahıl yaşlılarda isə mənfi azot balansı müşahidə olunur. Yağ və karbohidrat mübadiləsi. Yağlar lipidlər qrupuna daxil olan üzvi birləşmələrdir, suda həll olmur. Neytral yağlarla yanaşı, bu qrupa mürəkkəb yağlar (lipoidlər), mumlar və stearinlər də daxildir. Neytral yağlar 3 molekul ali yağ turşusundan və qliserindən təşkil olunmuşdur. Yağlar orqanizmdə iki cür olur: ehtiyat yağlar və protoplazmatik yağlar. Ehtiyat yağlardan orqanizmin həyat fəaliyyətində enerji mənbəyi kimi istifadə olunur, protoplazmatik yağlar isə hüceyrə strukturunun təşkilində iştirak edir. Qida ilə qəbul olunan yağlar lipaza fermentinin və öd turşularının təsiri ilə yağ turşularına və qliserinə qədər parçalanır, nazik bağırsağın selikli qişasından limfaya sorulur. Burada onların bir hissəsindən insan orqanizminə məxsus yağ sintez edilir. Qalan hissə qanla, limfa vasitəsilə orqanlara, toxumalara, hüceyrələrə çatdırılır. Qida ilə qəbul olunmuş poli və disaxaridlər insanın həzm orqanlarında monosaxaridlərədək parçalanır, sonra qlükoza və fruktoza şəklində qana sorulur, qanla orqaniz¬min bütün toxuma və hüceyrələrinə çatdırılır. Hüceyrələrdə bu maddələrdən enerji mənbəyi və tikinti materialı kimi istifadə olunur. Qlükoza ən labil enerji mənbəyidir. Su və duz mübadiləsi. Üzvi birləşmələrlə yanaşı, insan orqanizminə bir sıra mineral maddələr də daxil olur. Onlar sərbəst halda zülalların, hormonların, vitaminlərin tərki¬bində və digər şəkildə ola bilər. Mineral maddələr orqaniz-min ümumi kütləsinin orta hesabla 4,5 faizini təşkil downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|