S. K. Ganiyev, A. A. Ganiyev, D. Y. Irgasheva ma’lumotlar bazasi xavfsizligi

Nazorat savollari
1. Taqsimlangan maiumotlar bazasini yaratish va ishlashining 
asosiy prinsiplari.
2. “Mijoz-server” texnologiyasi modellarini sanab o‘ting.
3. Fayl serveri modelini tushuntiring.
4. Maiumotlardan masofadan foydalanish modelini tushun­
tiring.
5. Maiumotlar bazasi serveri modelini tushuntiring.
6. Ilovalar serveri modelini tushuntiring.
3.2. Markazlashtirilgan ko‘pchilik foydalanuvchi axborot
tizimlarida maiumotlar bazasi xavfsizligi
Taqsimlangan maiumotlar bazasi yaxlitligini ta’minlashda 
qator muammolar mavjud:
72

---

- bir necha foydalanuvchilaming bitta axborotdan bir vaqtda 
foydalanish imkoniyati (ayniqsa, ma’lumotlar bazasiga murojaatlar, 
tuzatishlar kiritish bilan bogiiq boisa);
- ma’lumotlar bazasining alohida qismlarining turli kompyu- 
terlar bo‘yicha fizik tarqoqligi;
- axborot manbalarining har xilligi.
Birinchi muammo har qanday taqsimlangan ma’lumotlar baza­
siga taalluqli boisa, ikkinchi muammo - agar maiumotlar bazasi 
taqsimlangan boisa, uchinchi muammo - agar tizim geterogen 
boisa, sodir boiadi.
Muammo laming birinchi guruhi, asosan, turli foydalanuvchi­
laming bir vaqtda tuzatishlar kiritishi natijasida maiumotlaming 
buzilishi xavfi bilan bogiiq.
Ko'pchilik foydalanish rejimida tuzatish kiritishli murojaatlar- 
ni bajarishda maiumotlar yaxlitligini ta’minlashning quyidagi 
sxemalarini ko‘rsatish mumkin:
- boshqa foydalanuvchi axborotga tuzatish kiritayotganida 
axborotga tuzatish kiritishni taqiqlash (blokirovka);
- axborot birligining turli nusxalariga tuzatish kiritish, so‘ngra 
ro‘y bergan kolliziyalami bartaraf etish.
Agar MBBT ko‘pchilik foydalanuvchi murojaatlarda yaxlitlik- 
ni ta’minlash usulini tanlash imkoniyatini taqdim etsa, ushbu tanlash 
natijasiga ko‘p omillar ta’sir etadi, jumladan:
- tuzatish murojaatlarini bajarishda raqobat darajasi - axborot 
birligiga bir vaqtda tuzatish kiritish vaziyati qanchalik tez-tez sodir 
boiadi;
- tizim reaksiyasi vaqtiga cheklashlar;
- vaqtning har bir onida maiumotlaming dolzarbligiga va zid 
emasligiga talablar;
- texnik vositalar xarakteristikasi.
Taqsimlangan tizimlarda yaxlitlikni ta’minlash muammolari- 
ning ikkinchi guruhiga maiumotlami taqsimlanishi va natija sifati- 
da ularni ishlash muolajalarming taqsimlanishi sabab boiadi, ya’ni 
ushbu muammolar aynan maiumotlami tizimning turli uzellariga 
tarqatish bilan bogiiq.
Maiumki, taqsimlangan axborot tizimlarida yaxlitlikni ta’- 
minlashda ikkita yondashish mavjud - qat’iy yaxlitlik (tight
73

---

consistency) va qat’iy boimagan yaxlitlik (loose consistency). 
Qat’iy yaxlitlik vaqtning har qanday onida maiumotlar yaxlitligini 
kafolatlaydi. Bunda ikki fazali qaydlash protokolidan (2RS) 
foydalaniladi. Qat’iy yaxlitlash kommunikatsiyaning yuqori sifatini 
talab qiladi, chunki barcha uzellar doimo foydalanuvchan boiishi 
lozim. Ikkinchi yondashishga binoan bazaga o'zgartirishlar kiritish 
va ularning iste’molchi uzellarida akslantirish orasida vaqtiy 
kechikish joiz hisobianadi.
Tranzaksiyani ikki fazali qaydlash — tranzaksiyani ikkita bos- 
qich yordamida bajarish jarayonida ma’lumotlar bazasining ketma- 
ket o‘tishidan iborat. Birinchi bosqichda (birinchi fazada) - tranzak- 
siya nomidan murojaat qilingan ma’lumotlar bazasining barcha 
obyektlari sinxronlangan tarzda egallanadi. Ma’lumotlar obyekti 
barcha serverlarda egallanadi. Ikkinchi bosqichda (ikkinchi fazada) 
barcha serverlarda barcha o‘zgarishlar sodir boiadi, yoki garchand 
bitta xato holida, birinchi bosqich bajarilishigacha maiumotlar 
bazasi boigan holatga qaytiladi.
Tranzaksiyaning ikki fazali qaydlash mexanizmining quyidagi 
kamchiliklari mavjud:
- barcha serverlardagi barcha kerakli maiumotlaming egalla- 
nishi maiumotlardan foydalanishni uzoq muddatga blokirovka qili- 
nishiga sabab boiishi mumkin;
- qandaydir, garchand yagoia xato hisobiga yangilashdan voz 
kechish ehtimolligi katta;
- agar qandaydir serverdan foydalanishning yoki global tar- 
moqqa chiqishning iloji boimasa, tranzaksiyani yo‘qotish sodir 
boiadi;
- tarmoq strukturasida muvofiqlashtiruvchi uzelning ishla- 
tilishi qo‘shimcha xatar bilan bogiiq, chunki uning ishdan chiqishi, 
tranzaksiya ta’siridagi maiumotlaming blokirovka qilinishiga olib 
keladi;
- tranzaksiyani ishlash murakkabligi. Ushbu protokol qoila- 
nilganda, protokolning o‘zi qo‘shimcha trafik manbai hisobianadi. 
Bu esa tizim reaktsiyasi vaqtini oshiradi.
Undan tashqari tarmoqning yetarli boimagan o4tkazish qobili- 
yati va maiumotlami uzatishning kichik tezligi reaksiya vaqtining 
nojoiz darajaga kattalashishiga olib kelishi mumkin.
7 4

---

Turli MBBT yaxlitlikni ta’minlashning turli texnologiyalarini 
madadlaydi.