S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

 

 Nizomiddiy SHomiy. Zafarnoma. – T.: O`zbekiston, 1996. 

7.

 

Sogdiyskie  dokumenti  s  gori  Mug,  yuridicheskie  dokumenti  i  pis'ma. 

Perevod i kommentarii Livshitsa. Vipusk II. –  M., 1962. 

8.

 

Qorayev S. Toponomika. – T., 2006. – 320 b. 

 

 

5–MAVZU. TOSHKENT SHAHRI TOPONIMLARI (4 soat). 

Reja: 

1. Toshkent toponimining paydo bo’lishi tarixi. 

2. Toshkent daxalari va maxallalari. 

3. SHaxar darvozalari, ko’chalari va urbonimlar. 

4. Toshkent viloyati toponimlari. 

1.

  Toshkent  mamlakatimiz  hayotida  katta  o'rta  tutadi.  Avvalambor,  u 

Vatanimizning  poytaxti,  ulkan  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy  markaz.  Poytaxtimizni 

turlicha  ulug'laydilar:  «Toshkent  -  non  shahri»,  «Toshkent  -  tinchlik  shahri», 

«Toshkent  -  bog'-rog'lar  shahri»,  «Toshkent  -  do'stlik  shahri»,  «Toshkent  -  jasorat 

shahri» va hokazo. 

Poytaxtimiz  ko'chalar  soni  jihatidan  respublikamiz  shaharlari  orasida  birinchi 

o'rinda turadi. Toshkentda 3000 ga yaqin katta-kichik ko'cha bor. 

Toshkent  toponimini  ko'p  adabiyotlarda  «Tosh  shahar»  deb  izohlanadi.  Shu 

so'zda  ma'lum  ma'noda  shahar  tarixi  ham  o'z  aksini  topgan.  Shahar  hududida  tosh 

asriga oid buyumlar uchragan. Toshkentdagi qabristonlardan birida topilgan haftjo'sh 

(bronza)  ko'zgular,  turli  mamlakatlaming  tangalari  shaharning  kamida  2000  yillik 

tarixidan darak beradi. 

Toshkent  haqidagi  birinchi  tarixiy  ma'lumotlar  milodning  dastlabki  asrlariga 

to'g'ri  keladi.  Chunonchi,  shaharning  geografik  o'rniga  oid  ma'lumotlar  yunon  olimi 

Klavdiy  Ptolemeyning  «Geografiyadan  qo'llanma»  asarida  uchraydi.  Ptolemey  bu 

asarida  yer  sharining  obod  qismini,  ya'ni 

oykumenani 

26  xaritada  tasvirlagan.  Shu 

xaritalardan  birida  O'rta  Osiyo  va  uning  atrofidagi  o'lkalar  tasvirlangan.  Unda 

---

Xitoyga  boradigan  savdo  yo'li  ustida,  aniqrog'i  Yaksart  (Sirdaryo)  havzasining 

sharqida 

Terri  Lapideya 

degan  joy  ko'rsatilgan.  Olimlar  ana  shu  yunoncha  nomni 

«Tosh qo'rg'on» deb tarjima qilib, Toshkentga nisbat berishgan. 

Toshkent  shahrining  nomi  yozma  manbalarda  Choch,  Chochiston,  Shosh, 

Shoshkent  shakllarida  ham  uehraydi. 

Choch 

so'zi  ham  sug'd  tilida  «tosh»  demak. 

Shosh  esa  Choch  nomining  arabcha  shaklidir.  Choch  yoki  Shosh  deganda  Toshkent 

hamda uning atroflari tushunilgan. 

X asrda noma'lum muallif tomonldan fors-tojik tilida yozib qoldirilgan ―hudud 

ul-olam‖  («Dunyoning  sarhadlari»)  nomli  asarda  bunday  deyiladi:  «Choch  katta 

viloyat,  xalqi  jangovar,  boy  va  sahiydir.  U  yerda  o'q-yoy  tayyorlanadi.  Binkat 

Chochnmg poytaxti. Bu katta shahar, ayni vaqtda podshoning qarorgohidir. 

Arabinavis  olimlardan  Istahriy,  Ibn  havqal,  Muqaddasiy  va  boshqalar  (IX-X 

asrlar)  o'z  asarlarda  Shosh  viloyatining  markazi  Binkat  shahri  deb  ko'rsatganlar. 

Binkat  hozirgi  Eskijo'va  va  Chorsu  oraligida  bo'lgan.  Binkat  nomi  forscha-tojikcha 

bo'lib,  «ko'rimli  shahar  demakdir  (

bin  - 

ko'rinish,  ko'zga  tashlanish, 

kat  – 

sug'dcha 

«shahar, qishloq, manzilgoh» degan ma'noni bildirgan). 

Buyuk Abu Rayhon Beruniy o'zining «Qonuni Mas'udiy» asarida «Binkat  - bu 

Shoshning  poytaxti,  turkiy  tilda  «Toshkand»,  yunonchadan  arabchaga  tarjima 

qilsang, – «Buri al-hijori» («Tosh minora) deb yozgan. Beruniyning so'zlarini boshqa 

olimlar  ham  tasdiqlagan.  Masalan,  Mahmud  Qoshg'ariy  o'zining  «Devonu  lug'otit 

turk» asarida «Tarkan – Shoshning nomi, uning asli nomi Toshkand bo'lib, «g’ishdan 

qurilgan shahar demakdir», deb yozgan. Demak, poytaxtimiz nomining «Toshkent» 

shakli  birinchi  bor  Beruniy  asarlarida  uchraydi  va  shahar  boshqa  nomlar  bilan  ham 

atalgan, nihoyat hozirgi nomi tilimizda qat'iy o'rin olgan. 

Toshkent  haqida  ozmi-ko'pmi  ma'lumotlar  XIV-XIX  asrlarda  o'rta  Osiyoning 

siyosiy, harbiy va madaniy hayoti haqidagi asarlarda uchraydi. 

Shaharning  XIX  asr  tarixi,  topografiyasi  (geografiyasi),  jumladan  uning 

toponimlari  haqida  ma'lumotlar  Muhammad  Solihning  «Tarixi  jadidayi  Toshkand» 

(«Toshkentning  yangi  tarixi»)  asarida  uchraydi.  Qo'lyozma  fors-tojik  tilida  bitilgan 

bo'lib, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Asar asli 

Toshkent  viloyati  tarixi  haqida  bolib,  muallif  shahar  tarixini  butun  o'lkada  kechgan 

voqealar ko'lankasida yoritgan. 

Toshkent  shahrining  tarixi  va  toponimiyasiga  oid  mukammal  ma'lumotlami 

O'rta Osiyoni Rossiya bosib olgandan keyingi davrdagi rus mualliflari Ye.T.Smirnov 

(«Drevnosti  v  okrestnostyax  Tashkenta»,  1895),  A.Mayev  («Aziatskiy  Tashkent, 

1876),  I.I.Dobrosmo'slov  (Tashkent  v  proshlom  i  nastoyashem»,  1912)  N.Lokoshin 

(Poljizni  v  Turkestane,  1922),  A.Shishov  («Sarti»,  1911)  kabilar  asarlaridan  topish 

mumkin. 

2.  Toshkent  ichidagi  tabiiy  va  madaniy  obyektlar  nihoyatda  xilma-xil

, 

ular 

shahar  tarkib  topgan  davrdan  tortib  hozirgi  kungacha  paydo  bo'lib,  bir  qanchasi  esa 

yo'qolib  ketgan.  Shahar  o'zining  devorlari,  tashqi  istehkomlali,  xandaq,  darvoza, 

qabriston, machit-madrasa, ariq-zovurlari, hovuzlari, maydonlari, mahalla-mavzelari, 

bozor-rastalari,  bog'u  xiyobonlari  bilan  mashhur  bo'lgan.  XIX  asr  oxiflarida 

Toshkentda  12  darvoza,  40  ga  yaqin  qabriston  (hatto  yaponlar  qabristoni),  150 

---

machit,  26  madrasa,  5  mingga  yaqin  do'kon,  200  mahalla,  500  hovuz,  1500  bozor-

rasta, ikki yuzga yaqin mavze (shahar chetlaridagi bog' hovlilar mahallalari) bo'lgan. 

Maiumki, Toshkent XX asrning boshlarigacha to'rt dahadan (ma'muriy hududiy 

birlikdan)  iborat  bo'lgan:  Beshog'och,  Ko'kcha,  Sebzor,  Shayxontohur.  Dahalar 

mahallalarga bo'lingan. 1865 yilda shaharda 140 mahalla bo'lgan, XX asr boshlariga 

kelganda mahallalar soni 200 dan ortiq edi. 

Shayxontoxur 

dahasl 

mahallalari: 

Oqmasjid 

(Oqmachit) 

Olmazor, 

Otinlikmasjid,  Orqak  ko'cha,  Balandmasjid,  Bodak,  Ganchtepa  (Ganchlitepa), 

Govkush,  Darxon,  Devonbegi  (Do'mbegi),  Devonaburx,  Degrez  (Deroz),  Jangoh  

(Jangob),  Katta  Janob,  Jarko'cha,  Jartegirmon.  Zanjirlik,  Egarchi,  Ilamahalla  Eski-

yangibozor,  Qoziko'cha,  Kaltatoy,  Qoryog'di,  Qatorterak,  Qashqar,  Qishloqtepa, 

Qiyot,  Qiyot  katta  ko'cha,  Qiyot  torko'cha,  Qiyottepa,  Quduqboshi,  Qo'rg'onorqasi, 

Merganchi  (Mergancha),  Mo'g'ulko'cha,  Padarkush,  Pastak,  Turk,  Turktepa,  Tursun 

Sulton,  O'qchi,  O'qchi-Merganchi,  Xadra,  Oqqo'rg'on,  Bo'zariq,  Damariq, 

Datxonariq, Mingo'rik, Mirobod, Sho'rtepa, Yalang'och, Qozoqbozor, Qoziko'cha va 

xokozo.  

Sebzor  dahasi  mahallalari:  Ayrilish,  Oqota,  Oqtepa,  Alvasti  ko'prik, 

Almatqo'shchi,  Omonbaqqol,  Otchopar,  Bog'ko'cha,  Hasanboy,  Hastiimom, 

Xotinmasjid,  Hovuzbo'yi,  Ho'jagon,  Ho'jako'cha,  Chitbozor,  Chuvalachi,  Darxon, 

Dovultepa, Jangal, Jumamasjid, Zakotxona, Taxtako'prik. va xokozo.  

Ko'kcha  dahasi  mahallalari:  Obinazir,  Ayrilish,  Oqilon,  Oqtepa,  Guzarboshi, 

Do'moq,  Ishkavat,  Qozoqbozor,  Qoziko'cha,  Kallaxona,  Tuyabo'g'iz,  Chordara, 

Charxchi,  Chilto'g'on,  Chimboy,  Kunjak,  Ko'nchilik,  Kovushfurushlik,  Langar, 

Malharam,  O'rikzor,  Xodabozor,  Beklarbegi,  Qulko'cha,  Qurvaqavot,  Qirg'izko'prik, 

Mehtarmalik,  Chuqurqishloq,  Sharshintepa,  Tuyatortar,  Uzuntepa,  Xotinko'prik, 

Yumaloq va xokozo. 

Beshyog'och  dahasi  mahailalari:  Andijon,  Arpapoya,  Badalboy,  Boyko'cha, 

Boltaboy, Balandko'prik, Balandmasjid, Gulbozor, Darxon, Jomimasjid, Eshonguzar, 

Eshonmahalla,  Kamolon,  Qandolatbozor,  Kapponbozor,  Ko'kmasjid,  Laylakxona, 

Mayizbozor,  Mahkama,  Nosvoybozor,  Paxtabozor,  Poyakilik,  Unbozor,  O'roqchilik, 

Chorsu, Chinnibozor, Chuqurko'prik, Cho'ponota, Yangimahalla, Yangixonaqoh, 

Toshkent  pasti-baland  hududda  joylashgan.  Shuning  uchun  ham  poytaxtimiz 

haqida «Yetti o'r, yetti qirdan iborat» deyilgan. Shunga ko'ra shahar toponimiyasida