S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. TOPONIMIKA VA TILSHUNOSLIK:
Toponimlar til lug'at fondining bir qismidir. Shu bilan birgalikda joy nomlar tilning boshqa leksik qatlamlaridan
anchagina farq qiladi. Bu farq toponimlarning uzoq yashashida, ularning potikomponentli, ya'ni ko'p komponentlardan - tarkibiy qismlardan iborat bo'lishida, bat bir tilning ichki qonuniyatlariga ko'ra, toponimlar yasashda turdosh otlar (apellyativlar) ishtirok eta olishida o'z aksini topadi. Toponimlami yasashda shu til uchun xos bo'lgan lingvistik vositalardan (modellardan) foydalaniladi. Toponimikani o'rganish til tarixi va nazariyasi uchun katta ahamiyatga ega. Ko'pgina joy nomlari juda qadimiydir. Ibtidoiy yodgorliklarda qayd qilingan geografik nomlarni keyinroq uchraydigan shakllari va hozirgi talaffuzi bilan solishtirib, tilning lug'at tarkibida, so'zlarning dastlabki shaklida ro'y bergan ozgarishlarni bilib olishirniz mumkin. Masalan, hozirgi
nomini ba'zi birovlar mo'g'ulcha va o'zbekcha tov so'zlaridan tarkib topgan bo'lib, har ikkala so'z ham «tog'» degan ma'noni bildiradi deyishadi. Holbuki, bu nom bundan ming yildan ham ko'proq oldin qayd qiiingan. Buxoro tarixchisi Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far Narshaxiy o'zining ―Buxoro tarixi‖ asarida (934-944 yillarda yozilgan)
degan joy nomini tilgan oladi. Uni boshqa viloyatlarda
deb ataydilar, deb yozadi Narshaxiy. Nuri Buxoro, ya'ni Buxoro Nuridan boshqa Nurlar ham bo'lgan. Masalan, Zarafshonning ikkita tarmog'i – Qoradaryo bilan Oqdaryo oralig'idagi Miyonkol orollda ham
degan
qishloq bo'lgan. Uni boshqalardan farq qilish uchun Nuri Miyonkol deb atashgan. Shunday qilib, Nur bora-bora Nurota bo'lib ketgan: nur so'zi (arabcha) ―yorug'lik‖, ota esa geografik nomlar tarkibida «aziz avliyolarning qadamjosi» degan ma'noni bildiradi. Samarqand shahri Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) yilnomaiarida Marokanda, sug'd yozuvlarida Smarakans, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg'ariy, Zahiriddin Mahammad Bobur, Mirxond (XV asr, Amir Temur saroyiga kelgan ispan elchisi Lui Gonzales de Klavixo (XV asr) asarlarida Semizkent, CHingizxon haqidagi mo'g'ul hikoyasida Semizgen kabi bir qancha variantlarda ucharaydiki, bularning hammasi Samarqand nomi juda qadimiy ekanligini va uning kelib chiqishi (etimologiyasi) tamom uzil-kesil hal bo'lmaganligini ko'rsatadi. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin. Toponomikaning tilshunoslik, til tarixi hamda dialektologiya uchun ahamiyati juda katta va xilma-xil. Nemis tilshunosi V.Shperberg rus toponimisti V.A.Nikonov tadqiqotlari roman va slavyan toponimlarida ko'plik shakli juda keng tarqalganligini ko'rsatadi. Haqiqatan ham rus toponimlarida ko'plik affiksi ko'plab ishlatiladi. Masalan, ko'prik so'zining bir o'zi o'zbek tilida hech vaqt toponimga aylanmaydi, buning uchun ko'prik so'ziga biron sifat qo'shilishi kerak, chunonchi
va hokazo. Rus tilida esa most (ko'prik) so'ziga ko’prik qo'shimchasi qo'shilsa bas,
shaklida toponim yasaladi. Bunda ko'prikning ko'p bo'lishi shart emas. Mosto toponimi o’zbekcha
ma'nosini beradi.
kabi joy nomlarini ham ruslar ko'plik shaklidagi so'zlar kabi tushunadi va shunday turlaydi. Bularning hammasi rus tilining xususiyatidan kelib chiqadi. Rus tilida ko'pgina so'zlar faqat ko'plik shaklida ishlatiladi. Xorazm viloyatidagi 720 ta aholi punktidan 80 dan ortig'i – lar qo'shimchasi bilan tugaydi. Shunisi qiziqki, bu nomlar orasida Ko'paklar, Shag'allar, Echkilar, Qarg'alar kabi toponimlar uchraydi. Bunday qaraganda, bu toponimlar hayvon nomlaridan tarkib topganga o'xshaydi. Aslida esa shunday emas: ko'pak, shag'al (chiyabo'ri), echki, qarg'a degan urug' nomlari bor. Hali zikr etilgan toponimlar ana shu urug'lar nomi bilan atalgan. Masalan,
«qarg'a urug'idan bo'lgan kishilar yashaydigan joy» demakdir.
affiksi. Bu tojikcha affiks O'zbekiston sharoitida aksari toponim yasaydi va kishilarning qandaydir sotsial guruhga, chunonchi: 1) muayyan millatga –
(arablar), Qirg’izon (qirg'izlar), O'zbekon (o'zbeklar); 2) qandaydir urug'-aymoqqa – Mang'iton (mang'itlar), Minggon (ming urug'idan bo'lgan kishilar); 3) ma'lum tabaqaga –
(kotiblar), Tarxonon (soliqdan ozod qilinganlar); 4) hunar- kasbga –
(bo'yra to'quvchilar), Kosagaron (kosa ustalari), So'zangaron (igna ustalari); 5) diniy e'tiqodga mansub ekanligini bildiradi: Mug'on, Mug'iyon (otashparastlar), Hinduyon (hindular) va hokazo. Zahiriddin Muhammad Bobur birgina toponimni ikki shaklda yozgan:
Shuningdek, Erondagi Gilon va Garmser oikalari Giionot va Garmserot shakllarida yozlb kelingani ma'lum. Akademik V.V.Bartold Badaxshon tarixi to'jg'risida so'z yuritar ekan, bu tog'li o'lka tarixiy manbalarda arabcha ko'plik shaklida Badaxshonot tarzida ham uchraydi, degan edi. Yuqorida keltirilgan misollarda arabcha
affiksi ruscha -lana (Kievkina, Smolenkina) qo'shimchasini eslatadi va shu joyning tevarak atrofini ham bildiradi. Afg'onistondagi Xi rot shahri nomini ham shu jumlaga kiritish mumkin, Bu shahar nomi dastlab
shaklida bolgani Hiri poytaxtlik davrida tobora kengaya borgan va Navoiy zamonida daryo bo'ylab cho'zilgan. Hiri shahri tevarak-atrofi bilan Xi
(Hiri Hot) deb atak boshlagan va bora-bora shu nom qonunlashib qo!gan, deb hisoblaymiz. Zarafshon daryosining (Qoradaryo va Oqdaryo del) ataluvchi tarmoqlari oralig'idagi Miyonkol oroli tevarak-atrofi bilan birgalikda Miyonkolot deb ham yuritilgan,
kabi toponimlar haqiqatan ham ko'plik ma'nosini bildiradi. Yana shuni aytib o'tish o'rinliki, ba'zi bir turkshunoslar arabcha
ko'plik
affiksi turkiy, jumladan, o'zbekona so'zlar tarkibida uchramaydi, degan fikrdalar. Biroq shu narsa ma'lumki, -ot qo'shimchasi ko'plik ma'nosida XIII-XV asrlardayoq, o'zbekcha qishloq, qo'shin so'zlari oxiriga qo'shilib qlsiloqot, qo'shinot tarzida ishlatilgan. Ayni vaqtda -ot qo'shimchasi toponimlar ham yasagan. Shundan ko'rinadaki, toponimika tarixiy tilshunoslikning ko'pgina masalalarini yechib berishda tilshunoslarimiz yordamga keladi. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|