S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TOPONOMIKA VA GEOGRAFIYA.
Toponomika ayniqsa, geografiya uchun katta ahamiyatga ega. Toponim – geografik Qbyektning aniq manzilidir. Nomlar joyning geografik aniqlash uchun ham, geografik tushunchalari ifoda etish uchun ham zarur. Geografik xaritada keltirilgan boy va xilma-xil nomlar orasida nomlar alohida o'rin tutadi. Geografik obyektlar shu qadar ko'p va xilma-xilki, ularni ifoda etish uchun maxsus so'zlar, nomlar bo'lishi kerak. Geografik nomlari geografiyaning o'ziga xos till desa bo'ladi. Geografik nomlar muayyan geografik tushunchalarni ifoda etar ekan, bir qancha hollarda atamaga aylanib qoladi. Masalan, yonar tog'larni ifoda etuvchi vulkan atamasi Italiyadagi Vulkano tog'i nomidan olingan. Tog'lar to'g'risida ham shunday deyish mumkin. Tog'lar orasida yashaydigan T
so'ziga nisbatan
sozi ko'proq ishlatadi. Masalan, tog'li yerda «Tog' tepasiga chiqib ketdi» deyish o'rniga «Tog’ga chiqib ketdi deyishadi. Yana.
deganda ko'pincha qandaydir ayrim tog'lar nazarda tutiladi. Ural va Sibir tog'larida ham
(tosh) deb ataydi. Shunday bo’lsa ham, geografik nomlarda geografik qonuniyatlarning aks etganiga juda ko'plab misollar keltirish mumkin. Demak, joy nomlari tasodifiy paydo bo'lmaydi, aksincha,
kabi tasodifiy nomlar kamdan-kam uchraydi. Binobarin, toponimlarning aksari qismi ma'naviy jihatdan tabiat hodisalarinl aks ettiradi. Xalq biron tabiat hodisasini geografik atama bilan ifoda etadi va binobarin, geografik nomlar tarkibida geografik atamalar ko'p uchraydi. Bunday atamalar toponimiya negizi, ya'ni murakkab geografik nomlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Geografik atama (tog', cho'l, ko'l, qishloq va h.k.) hali geografik nom emas, balki turdosh ot bo'lib, muayyan umumiy yoki xususiy geografik tushunchani bildiradi. Biroq har qanday geografik atama atoqli otga, ya'ni geografik nomga aylanishi mumkin. Geografik atamalar, shuningdek o'simlik va hayvon nomlari biron qo'shimchasiz yoki aniqlovchisiz toponimga aylanmaydi. Masalan, O'zbekistonda o'n minglab quduq bor va har biri o'z nomiga ega. Bunda quduq so'zi yonida biron kishining ismi yoki aniqlovhi so'z (chuqur, katta, uch, to'rt va h.k.) yo bo'lmasa - cha, -li kabi qo'shimchalar bo'ladi. Agar bordi-yu Quduq, Choqqi, Ariq, Yantoq, Qulon kabi bir atama yoki birgina o'simlik, hayvon nomidan iborat toponim uchraydigan bo'lsa, u holda bunday toponimni izohlashda juda ehtiyot bo'lish kerak. Masalan, Toshkentdagi Zaxariqni ko'pincha Zax deyishadi. Jizzax viloyatining Zomin tumanida baland tog' yaqinidagi tepasi yassi qir baraz deyiladi. Masalan,
degan joylar bor, Baraz («baland») so'zi qadimiy sug'd tilidan qolgan bo'lib, hozir juda katta hududlarda mustaqil yoki toponimlar tarkibida uchraydi. Masalan, Zarafshon daryosining bosh tomonidagi Yag'nobda Burazo, Pusfati baroz, Sari baroz, Sibaroso, Vanjda Berazgo kabi toponimlar bor. Olimlarning yozishicha, Rossiyaning Yevropa qismidagi Berezalika, Berezau gidronimlari ham O'sha baraz («baland») so'zidan kelib ehiqqan. Arman tilidagi banter ham o'sha baraz bian o'zakdosh va ma’nodosh. Bu misollar geografiyani yaxsi bilmasdan turib toponimika bilan shug'ullanish ishonchli natijalar bermasligini ko'rsatadi. Geografik nomlar juda uzoq davr mobaynida saqlanib qolishi juda katta ahamiyatga ega.
shaharining shu nom bilan atalganiga uch ming yil boiadi. Uni dunyodagi eng keksa nom deb bo'lmaydi.
kabi
toponimlar ham uda qadimiy nomlardan. Shuning uchun ham ularning kelib chiqishi hamon uzil-kesil hal bo'lgan emas. Qanchadan-qancha nomlar yozuv paydo bo'lmasdan oldingi davrlardan qolgan. Xalqlar yo'q bo'lib ketgan, tili unutilgan bo'lishi mumkin, lekin geografik joy nomlari saqlanib qolaveradi. O'simlik yoki hayvon yo'q bo'lib ketgan bo'lsa ham, nom yashayveradi.
Tomsk davlat pedagogika institutining professori A.P,Dulzon Sibir gidronimlarini tahlil qilib qadimda ket xalqi yashagan hudud juda keng bo'lganini aniqladi. Hozir esa Sibirda, xususan Ob daryosi yoqasida hammasi bo'lib 500 kishiga yaqin ket qolgan. Toponimik ma'lumotlar bir vaqtlar ketlar juda ko'p sonli xalq bo'lganini ko'rsatdi. Yerga bo'lgan xususiy mulkchilik, kishilar o'rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mayda yer egaligi toponimiyada sezilarli iz qoldirgan. Misollarga murojat qilaylik. 1909 yilda Skobelev (hozirgi Farg'ona) shahrida nashr etilgan ro'yxatga ko'ra Qo'qon va Marg'ilon uyezdlarida, shuningdek, Andijon va O'sh uyezdlarida chek so'zini 50 dan ortiq qishloq nomi tarkibida ko'ramiz. Andijon viloyatida va xususan Farg'ona viloyatida
so'zidan tarkib topgan joy nomlari hozir ham anchagina uchraydi. Andijon tumanida Obtobachichek degan qishloq bor. Bu nom Xudoyorxon davridan qolgan. Abdurahmon ismli bola (Musulmonqulning o'g'li) xonning qo'liga suv quyuvchi – obtobachi bo'lgan. Xudoyorxon Abdurahmon obtobachiga bir necha yuz tanob yemi chek qilib bergan. Abdurahmon obtobachining yeri
deb atalgan, keyinchalik Obtobachichek bo'lib ketgan. Bundan tashqari, Farg'ona vodiysida
kabi yerlar bo'lgan. Keyinchalik bu yerlarda qishloqlar bunyod etilgan. Xo'sh chek yer olgan bu kishilar kimlar bo'lgan? Bularning hammasi tarixiy shaxslardir. Chunonchi Muhammad Amin va Nasriddinbek Xudoyorning o'glllari bo'lgan, Iso avliyo esa xonning ishonchli kishisi va rnaslahatchisi hisoblangan.
so'zining o'zi nima? Chek deganda, xon va uning oila a'zolari, amaldor, ruhoniylar va mashhur shaxslarning, umuman bar qanday kishilarning xususiy yerlari tushunilgan. Shu bilan birga Farg'ona vodiysida chek so'zi muayyan yer o’lchovi ham bisoblangan. Su nomlar tarkibida esa check atamasi toponim yasovchi bolib, feodaizm yer egaligidan darak berib turadi. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|