Az har xona
«turli xonadonlardan
kelganlar» (qurama) deb atay boshlaganlar. So'ngra
az
qo'shimchasi tushib qolib,
Harxona bo'lib ketgan, bu esa bora-bora Farg'ona shaklini olgan emish. Huddi shu
rivoyat arab geografi Ibn Xurdodbehning «Kitob ul-masolik val-mamolik» asarida (X
asr), Hamidullah Qazviniyning «Nuzhat ul-qulub» asarida (1340 yil) va boshqa
tarixiy yodgorliklarda ham keltirilgan.
Samarqand, Andijon, Jizzax, Xiva, Termiz, Buxoro kabi qadimiy shaharlarning,
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon kabi daryolarning nima uchun shunday atalgani
haqida ham turli afsonalar mavjud. Ko'pgina qishloqlarning nomlari to'g'risida ham
qancha-qancha cho'pchaklar bor. Tog'-qirlar, soylik-jarliklarning nima uchun
shunday atalishini xalq o'zicha tushuntirib berishga harakat qilgan.
Buxoro viloyatida Chandir degan bir necha qishloq bor. Xalq buni «chandir
go'sht» so'zidan deb izohlaydi. Aslida
chandir
turkmanlarning bir urug'i (Zarafshon
vodiysining etagida anchagina turkmanlar yashaydi).
Tog' daralarining eng tor joyi hamma tillarda «Temir darvoza» deyiladi
(tojikchada Darbandi ohanin, arabchada Bobul hadid, ruschada Jeleznoe vorota,
qadimiy turk tilida Temur Qapug'). Oddiy xalq buni bu yerda «temir darvoza bo'lgan
ekan» deb tushunadi. Aslida bu majoziy o'xshatma, metaforik nomlar. Baxmal
tumanida Qirqqiz, Kuyovtosh degan toshlar bor. Bu haqda shunday rivoyat eshitasiz:
Kuyov qaylig'iga kelayotgan ekan, birdan g'ayridin yovlar kelib qolibdi. Halqumi
pok kuyov ham, kelin ham dugonalari bilan kofirlarga tutqun bo'lgandan ko'ra
Xudoga iltijo qilib tosh bo'lib qolgan ekan. Odam shaklidagi bu toshlar aslida nurab
ulgurmagan qumtosh qoyaning qoldiqlaridir.
Zahiriddin Bobur Markaziy Farg'onadagi qumli cho'l haqida bir rivoyatni
keltirgan. Bir necha darvesh qumli cho'lda ketayotgan ekan, birdan qumli bo'ron
(tund yel) ko'tarilib, darveshlar bir-birini topolmay, «ho, darvesh», «ho darvesh» deya
halok bo'lubturlar andin beri bu bodiyam (cho'lni) Hodarvesh derlar».
Bunday rivoyatlarni ko'plab qishloqlar to'g'risida eshitish mumkin. Zomin
tumanidagi Achchi qishlog'i yonida
Kallali
degan toshloq soyliq bor. O'sha yer
aholisi laganni lali deyishadi. Shu soylikda yovlar bir kishini o'ldirib kallasini kesib
olib laganga qo'yib ketgan ekan. Shundan so'ng bu yer Kallali, ya'ni «lagandagi
kalla» deb atalgan emish.
G'orlar, ungurlar haqida ayniqsa rivoyatlar ko'p. Zomin tumanida Tamtum
qishlog'i yaqinida Kattakamar, Oqchepkanning kamari degan g'or, kamarlar
(qoyadagi bo'shliqlar) bor. Bunday kovaklarda ibtidoiy odamlar yashagan. Har xil
voqealar bo'lib o'tgan, natijada xilma-xil cho'pchaklar to'qilgan. Masalan, o'sha
Oqchepkan kamarida Oqchepkan laqabli (oqchakman kiygan) o'g'ri yashagan ekan.
Ba'zi bir g'orlarni qandaydir dahshatli mahluqlar, devlar, parilar vatan qilgan edi
deyishadi. Shu sabab bunday g'orlar Shaytong'or, Devkamar kabi nomlar bilan
atalgan. Ana shundan har xil afsonalar, asotirlar kelib chiqadi.
2. Atoqli otlar, jumladan geografik nomlar, ayniqsa ularning ma'nolari
qadimdan olimlar e'tiborini tortgan. Toponimika atamasining paydo bo'lganiga hali
bir asr bo'lgani yo'q. Lekin toponimika masalalari tarix, geografiya, tilshunoslikka oid
asarlarda qadim zamonlardan boshlab uchraydi.
Har qanday fan amaliyot talablari ta'sirida paydo bo'ladi va rivojlanadi.
Toponiniila birinchi galda geografiyaning amaliy ehtiyojlari asosida vujudga keldi.
Dastlabki sayyohlar o'zlari kashf etgan yerlarga nom berdilar, uzoq o'lkalar va
shaharlarning nomlarini hammaga ma'lum qildi. Geografik nomlarni to'plab
o'rganganlar xam geograflar edi.
Professor H.Hasanov «O’rta Osiyolik geograf va sayyohlar» asarida (Toshkent,
1964) shu mintaqada tug'ilib o'sib ijod qilgan 28 allomaning geografiyaga,
toponimikaga qo'shgan hissasi, sayohatlari haqida keng ma'lumotlar bergan.
O'rta Osiyo geografiya fanining rivojiga salmoqli hissa qo'shgan matematik va
geograf Muhammad Xorazmiy, astronom va geograf Abu Zayd Balxiy (850-934),
O'rta Osiyo geografiya fanida maktab yaratgan alloma Abu Rayxon Beruniy, geograf-
filolog Mahmud Qoshg'ariy, astronom va matematik Mirzo Ulug'bek (1394-1449),
geografik terminologiya, toponimikaga qimmatli hissa qo'shgan mashhur sayyoh va
lug'atchi Shayx Sulaymon Saxony (1821-1880) kabi allomalar shular jumlasidandir.
Boshqa o'lkalarda ham dunyo kezgan, yangi-yangi yerlarni kashf qilgan,
kishilarning geografik tasavvurlarini va toponimik ma'lumotlarini kengaytirgan
sayyohlar, geograflar ko'p bo'lgan. Toponimikaga katta hissa qo'shgan geograf
olimlardan
nemis
olimi
A.Gomboldni,
rus
geograflari
V.P.Semyonov-
Tyanshanskiylarni aytib o'tish mumkin.
XIX asr oxiriaridan e'tiboran dunyoda amaliy grammatika, xususan kartografiya
ehtiyojlari munosabati bilan toponimikaga qiziqish kuchaydi. Toponimikadan maxsus
asarlar paydo bo'ldi, geografik nomlarni o'rganadigan komissiyalar va jamiyatlar
tashkil etildi. Masalan, Angliyada 1923 yilda dunyoda birinchilardan olaroq
mamlakatdagi barcha tomonimik ishlarni muvofiqlashtirish uchun Toponimika
jamiyati tuzildi. Keyinchalik G'arbiy Yevropa, Fransiya, Germaniya, Polsha va
boshqa mamlakatlarda ham xuddi ihunday jamiyatlar yoki guruhlar paydo bo'lgan
edi.
Rossiyada toponimik tadqiqotlar tarix, geografiya va filologiya fanlari vakillari
tomonidan olib borildi. Akademik Shegreli (1794-1855), mashhur tarixchi va
etnograf N.LNadejdin (1804-1856), tilshunos A.Kastreislar (1813-1852) rus
toponimikasining dastlabki tadqiqotchilaridandir. 1847 yilda Rossiya Geografiya
jamiyatida tuzilgan geografik terminologiyani o'rganish komissiyasi va Rus tili va
adabiyoti havaskorlari jamiyati (1811-1930) toponimikaga katta ahamiyat berdi. 1904
yilda Rossiya geografiya jamiyati qoshida Kartografiya komisiiyasi tuzildi.
Oktyabr to'ntarishidan so'ng toponimik tadqiqotlar keng quloch yoydi.
Toponimik materiallarni to'plash va qayta ishlash sohasida jiddiy ishlar boshlandi.
Toponimika bo'yicha maxsus mahkamalar, Butunittifoq geografiya jamiyatining
filiallarida va bo'limlarida toponimika komissiyalari tuzila boshladi. 1965 yilda
Leningradda SSSR toponimikasi bo'yicha Birinchi butunittifoq konferensiyasi
o'tkazildi. Sobiq ittifoqdosh respublikalarning tilshunoslik institutlari, sobiq SSSR
Geografiya jamiyati, Moskva filialining toponimika komissiyasi geografik nomlarni
o'rganishga katta ahamiyat bera boshladi.
Rus toponimikasi bo'yicha A.Matveev, E.M.Mirzayev, V.A.Nikonov, A.Popov,
A.V.Superanskaya,
A.A.Refonmatskiy,
B.A.Serebrennikov,
V.N.Toporov,
O.N.Trabadievning asarlari ma'lum va mashhur.
Dunyoda eng yirik toponimistlardan biri atoqli geograf E.M.Mirzayevdir
(1908-1998). Olim yarim asrdan ko'proq vaqt davomida geografik nomlarning,
jumladan O'zbekiston toponimlarining kelib chiqishi, transkripsiyasi, xususan
mahalliy geografik atamalar haqida ko'plab qimmatli asarlar, maqolalar,
monografiyalar, lug'atlar yaratdi. E.M.Mirzayev ko'p yillik ilmiy faoliyatida
toponimikaning nazariy masalalari bilan bir qatorda geografik atamalarga alohida
ahamiyat berdi. Masalan, 4 mingga yaqin xalq geografik atamalarini o'z ichiga olgan
lug'ati (Slovar narodnix geograficheskix terminov. – M., 1984.) jahon toponimistlari
va tilshunoslarining e'tiborini tortdi. Bu asar 1999 yilda to'ldirilib 2 jildda qayta nashr
etildi. E.M.Mirzayev geografik atamalar ko'pchilik toponimlar etimologiyasining
universal kalitidir, degan xulosaga kelar ekan, toponimikani tadqiq qilishda
geograflarning roli katta ekanligini qayd qiladi.
Moskvalik yirik toponimistlardan biri V.A.Nikonov sobiq Ittifoqda
toponimikaning fan sifatida oyoqqa turishiga katta hissa qo'shdi. Olimning eng yirik
toponimik asarlari «Toponimikaga kirish» (Vvedenie v toponimiki. – M., 1965.) va
«Qisqacha toponimik lug'at» dir (Kratkiy toponimicheskiy slovar. – M., 1966.).
V.A.Nikonov toponimlar tarix taqozosi ila vujudga keladigan ijtimoiy hodisa
ekanligini, geografik nomlarning tarkib topishida suffikslarning – grammatik
qo'shimchalarning (ayniqsa slavyan toponimiyasida) katta o'rin tutishini alohida
uqtirdi. U toponimlarning bir-biri bilan bog'liq xolda paydo bo'lshining
Dostları ilə paylaş: |