S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

tosh 

so'zini  arablar 

shosh 

deb  talaffuz  qilishlarini)  aytadi.  Beruniy  o'zining  «Saydana» 

asarida  400  dan  ortiq  qishloq,  tog',  daryo,  shahar  va  orollar,  «Qonuni  Ma'sudi» 

kitobida  600  dan  ortiq  joy  nomlarini  tilga  olgan.  Shundan  85  tasi  O'rta  Osiyo  va 

Xurosonga tegishlidir. 

O'rta  asrlardagi  barcha  tarixiy,  geografik  va  lingvistik  asarlar  orasida 

toponimika  uchun  hozir  ham  o'z  ahamiyatini  yo'qotmagan  asar,  bu  Mahmud 

Qoshg’ariyning  uch  jildli  «Devonu  lug'otit  turk»  kitobidir.  O'zbekistonning  tarixiy 

toponimiyasi uchun yana bir o'ta qimmatli asarlaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn 

Ja'far  Narshaxiyning  «Buxoro  tarixi»  kitobi  sanaladi.  Kitob  934-944  yillarda  arab 

tilida  yozilgan.  1128-1129  yillarda  forschaga  qisqartirib  tarjima  qilingan,  noma'lum 

muallif kitobga mo'g'ullar bosqinchiligigacha bo'lgan voqealarni qo'shgan. Bu asarda 

O'rta  Osiyoning  VIII-XII  asrlardagi  siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  hayoti  yoritilgan. 

Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagi bo'lib bir necha yuz geografik nom 

tilga olingan. Shunisi qiziqki, X-XI asrlardagi ko'pgina geografik nomlar hozirgacha 

saqlanib  qolgan.  Shulardan  Nur  (hozirgi  Nurota),  G'ijduvon,  Romitan,  Shopurkon 

qadimiy  nomlardir.  Varaxsha  (Faraxsha),  Poykant,  Buxorodan  ham  keksa 

shaharlardir,  deb  yozadi  Narshaxiy.  Tarixchining  ma'lumotlariga  ko'ra,  Buxoroning 

Numijkat, Madinat-us-sufriya  («Mis  shahri»), Madinat-tujjor («Savdogarlar  shahri»)  

degan nomlari bo'lgan. 

O'zbekiston  joy  nomlarining  o'rganilishiga 

«arab  geograflari» 

nomi  bilan 

mashhur  olimlar  katta  hissa  qo'shgan.  Shu  narsa  e'tiboga  sazovorki,  yangi  qo'shib 

olingan  hududlarning  ma'muriy  tuzilishini  o'rniga  qo'yish  munosabati  bilan  ―Soliq 

daftarlari‖ — «Kitob al-xaraj» va «Yo'dnomalar» paydo bo'ladji. Bunday nomalarda 

viloyatlar  va  aholi  punktlari,  dexqonchilik  va  kasb-hunar  mahsulotlari,  bekatlar 

ko'rsatib qo'yilar edi.  

Muqaddasiy  ma'lumotlariga  ko'ra,  Chag'oniyonda  (Surxondaryo  vodiysida) 

16000  ga  yaqin  qishloq  bo'lgan.  Sayyoh  Farg'onada  Axsikat,  O'zgand,  O'sh,  Qubo 

(Quva),  Marg’inon,  Rishton,  Kason,  Bob  (Pop),  Asht,  Avval,  Andukon  (Andijon) 

kabi 40 ta shahar hamda jome masjidli qishloqni sanab o'tadi. Muqaddasiy va boshqa 

arab  geograflarining  asarlarida  nomlari  hozirgacha  saqlanib  qolgan  toponimlar  tilga 

olingan: Jizzax, Xo’jand va boshqalar. 

Bu kabi ma'lumotlar Vatanimiz toponimiyasining qadimiy ekanligini ko'rsatadi. 

Axsikat,  Samarqand,  Farg'ona,  Choch  (Toshkent)  kabi  nomlar  VIII  asrga  oid  sug'd 

hujjatlarida  va  undan  ham  oldin,  Andigon  (Andijon),  Marv,  Karmana,  Kesh 

(Shahrisabz),  Marg'inon  (Marg'ilon),  Miyonqol,  Narpay,  Naxshab  (Qarshi),  Parak 

(Chirchiq),  Barsket  (Parkent),  Biskat  (Piskent),  Biskom  (Piskom),  Bob  (Pop), 

Rishton,  Farg'ona,  Forob,  Chag'oniyon  (Surxondaryo  vodiysi),  Shovdor,  Quva, 

Qurshob  (Xurshob),  Xuqand  (Qo'qon),  G'ijdavon,  Xuzor  (G'uzor),  Hazorasp  kabi 

nomlar  IX-X  asrlar  manbalarida  –  arab  geograflarining  asarlarida,  «Hudud  al-

olam»da, Narshaxiyning «Buxoro tarixi» da tilga olingan. 

XIII  asrda  ijod  qilgan  Yoqut  (Yoqut  ibn  Abdulloh  ar-Rumi  al-Hamaviy) 

«Mu'jam al-buldon» nomli ko'p jildli lug'atida geografiyaga oid barcha ma'lumotlarni 

jamlab  katta  toponimik  meros  qoldirgan.  Yoqut  O'rta  Osiyo,  jumladan 

O'zbekistonning ma'lum va mashhur Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Zomin, Naxshab 

---

(Nasaf-Qarshi),  Farg'ona,  Uzkand  (Yuzkand-O'zgant),  Axsikat,  Xuqand  (Qo'qon), 

Xo'jand,  O'sh,  Dabusiya,  Usrushona,  Farob,  Termiz  shahar  va  qishloqlari  haqida 

mukammal ma'lumot qoldirgan.  

Umuman  olganda,  arab  geograflari  asarlarida  respublikamiz  toponimiyasi 

haqida ko'plab ma'lumot topsa bo'ladi. 

Turkiy  tarixiy  manbalardan  toponimika  uchun  eng  ahamiyatlilari  sifatida 

Mahmud  Qoshg'ariyning  «Devonu  lug'otit  turk»  va  Zahiriddin  Muhammad 

Boburning «Boburnoma» asarlarini alohida tilga olish mumkin. 

«Devonu lug'ot-it turk»ning toponimika fani uchun ahamiyati shundaki, asarda 

200  ga  yaqin  turkiy  toponimlar,  ko'plab  etnonimlar  –  o'sha  vaqtdagi  turkiy 

qabilalarning nomlari