S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

qator 

qonunini 

hamda  geografik  obyektlarning  kam  uchraydigan  xarakterli  xususiyatlarga 

qarab  nom  olishining 

nisbiy  negativlik 

qonunini  kashf  etdi  (hammayoq  qarag'ayzor 

bo'lgan joylarda Qarag'ayzor toponimining bo'lshi shu yer uchun xarakterli xususiyat 

emas).  V.A.Nikonov  o'zining  toponimik  lug'atida  dunyodagi  4  mingga  yaqin  yirik 

geografik obyektlar nomlarining kelib chiqishini izohlab bergan. 

Moskvalik  yirik  tilshunos  toponimistlardan  biri  A.V.Superanskayadir.  Olima 

toponimlarga,  xususan  atoqli  otlarga  bag'ishlangan  ko'plab  asarlar  yozgan.  Uning 

---

geografik  nomlar  lingvistik  qonuniyatlaridan  bahs  etadigan  eng  yirik  asari 

«Toponimika  nima?»  (Chto  takoe  toponimika?  –  M.,  1985.)  kitobidir.  Asarda 

toponimikaning  nazariy  asoslari  bayon  etilgan,  geografik  nomlar  tarixidan 

ma'lumotlar keltirilgan. 

3. O'rta Osiyo va uning geografik nomlari to'g'risidagi eng qadimgi ma'lumotlar 

miloddan avvalgi VI-V asrlarda yunon olimlari asarlarida uchraydi. «Tarix fani otasi» 

deb nom olgan Gerodot (miloddan avvalgi 485-425 yillar), Kaspiy dengizidan sharq 

tomondagi  hududni  «bepoyon  tekislikdan  iborat»  deb  atagan,  Araks  daryosini 

(Amudaryoni) tilga olgan. 

Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zuiqarnayn) ning bostirib kelishi (miloddan 

avvalgi  334-325  yillar),  shuningdek  savdo  aloqalarining  avj  olishi  qadimgi  dunyo 

olimlarining geografik tasavvurlarini kengaytirishga imkon berdi. Aleksandr Baqtriya 

bilan  Sug'diyonada  sakkizta  shahar,  boshqa  bir  ma'lumotlarga  ko'ra  o'nta  shahar 

qurgani, shulardan Aleksandriya deb atagan (masalan, Aleksandriya Esxata «Chekka 

Aleksandriya,  -  hozirgi  Bekobod  shahri  yaqinida),  Kiropol  (Tojikiston 

Respublikasidagi  Shahriston  dovoni  yaqinidagi  Shahriston  qishlog'i  o'rnida  bo'lgan 

degan  fikr  bor).  Shu  bilan  birga  fotih  bir  qancha  shaharlarni,  jumladan  Marakandni 

(Samarqandni) vayron qilgan. 

O'rta  Osiyoning,  jumladan  O'zbekistonning  daryolari,  tabiiy  geografiyasi, 

shaharlari  to'g'risidagi  ma'lumotlar  miloddan  avvalgi  I  asrga  kelganda  aniq  bir  tus 

oladi.  Masalan,  qadimgi  yunon  geografi  va  tarixchisi,  17  jildlik  «Geografiya» 

asarining  muallifi  Strabon  (miloddan  avvalgi  64/63-23/24  yillar),  tarixchi  va 

yozuvchi, 7 jildlik ―Aleksandr Makedonskiy yurishlari tarixi‖ muallifi Flavly Arrian 

(95-175  yillar),  10  jildlik  «Aleksandr  Makedonskiy  tarixi»ni  yozgan  Ruf  Kursiy  (I 

asr), Yaksart  (Sirdaryo), Politimet  (Zarafshon) haqida  ma'lumotlar berganlar. Arrian 

Sirdaryo  bo'yida  sug'diylarning  shaharlarini  tilga  olgan.  Astronom  Ptolemey 

(tahminan  90-160  yillar)  O'rta  Osiyo  geografiyasi  haqida  keng  ma'lumotlar  berib 

o'lka hududlarini, daryolari, shaharlarini tasvirlab yozgan. 

Shunday  qilib,  antik  dunyo  olimlarining  asarlarida  O'rta  Osiyo,  jumladan 

O'zbekistonda  bir  qancha  nomlar,  chunonchi  Araks  (Amudaryo),  Oks  (Oksos-

Amudaryo), Xorasmiya (Xorazm) shahri, Qang' (Kangxa, Qang’uy) davlati, Yaksart 

(Sirdaryoning  eng  qadimgi  maxalliy  nomi),  Marakand  (Samarqand),  Politimet 

(Zarafshon) va boshqalar tilga olingan. 

Milodning  VII  asridan  e'tiboran  arab  xalifaligi  mamlakatlarida  ham  fan 

rivojlana  boshladi.  Arablar  bosib  olgan  O'rta  Osiyo  ham  ana  shu  xalifalik  tarkibida 

edi. O'rta asrlarda Turkistonda buyuk olimlar ijod qilganlar va jahon fanini, jumladan 

toponimikani rivojlantirishga katta hissa qo'shgan. 

Masalan,  Beruniyning  geografik  va  toponimik  merosi  «Hindiston  tarixi»,  «Al-

osorul boqiya», «Qonuni Ma'sudi» asarlarida keltirilgan. Olim xorazmliklarda Vaxsh 

suvlami,  jumladan  Jayxun  daryosini  nazorat  qilib  turgan  malak  nomi  ekanligini 

aytgan. Demak, Amudaryoning o'ng irmog'i bo'lgan Vaxsh, Surxondaryo viloyatidagi 

Vaxshivordara kabi toponimlar o'sha suv parisi nomi in'ikosidir. «Geodeziya» asarida 

Beruniy  o'sha  vaqtdagi  Sariqamisli  ko'Iini  Xiz  tengizi,  ya'ni  «Qiz  dengizi»  deb 

atagan.  Olim  toponimika  qonuniyatlariga  oid  bir  qancha  fikrlar  bildirgan,  masalan, 

yunonlar  va  arablar  turkiy  so'zlarni  buzib  o'z  tillariga  moslab  talaffuz  qilganliklari 

---

oqibatida bir qancha so'zlarning ma'nosi o'zgarib ketganini, (masalan, turkiycha