tushuniladi. Shahar yirik aholi punkti bo'lib, iqtfcodiy, ma'muriy va madaniy markaz
sanaladi. Shahar so'zi sanskritcha «davlat», «mutlaqi hokimning qarorgohi» ma'nosini
anglatadi. Qadimda har qanday yirik aholi punkti, xususan shahar atrofi devor, hatto
Qishloq aslida kichikroq aholi punkti. Qishloq «qishlanadigan joy» ma'nosida
Aholi punktlari aholisining soni va iqtisodiy ma'muriy ahamiyatiga qarab
shaharcha
O'zbekistonda taxminan 13000 aholi punkti bor. Bundan bir necha o'n yil
ularning soni bundan ancha ko'p bo'lgan. Ko'pincha qishloqlar yiriklashtirilgan yoki
aholisi boshqa joylarga ko'chirilgan. Biroq «ko'l qurisa ham nomi qurimaydi»
deganday, bunday maskanlarning nomlari turli yozma yodgorliklarda, arxivlarda
saqlanib qolgan.
Shunday qilib, O'zbekiston oykonimlarining umumiy soni 25-30 mingga
yetgan. Bunday katta miqdordagi toponimlarni ilmiy tahlil qilish oson emas.
Oykonimlar toponimiyaning eng o'zgaruvchan tarmog'idir. O'lka tabiatining
xususiyatlari, jamiyat hayotida asrlar davomida ro'y bergan tarixiy, ijtimoiy va
siyosiy hodisa-voqealar, aholining kasb-hunarlari nomlari, aholi punktini birinchi
bo'lib o'zlashtirgan yoki unga asos solgan kishining ismi, yoyinki, unda qanday qavm
vakillari yashagani yoki yashayotganiga qarab urug'-qabilaning nomi – etnonim
shahar-qishloq nomlarida o'z aksini topadi. O'rta Osiyo, jumladan, O'zbekiston
qadimiy dunyo madaniyat markazlaridan biridir. Tarixi uzoq mamilakatlaring
toponimlari ham qadimiy bo'ladi.
Buxoro, Samarqand, Romiton, Choch, Termiz,
Xiva, Zomin, Ishtixon, Shopurkon
kabi shahar va qishloqlarning nomlari ming
yilliklar bilan o'lchanadi.
Oykonimlar barcha toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng
qimmmatli yodgorliklar sanaladi. Bu nomlarning ma'nosi, qaysi tilga oidligi haqida
qancha fikrlar bildirilgan bo'lsa ham kelib chiqishi uzil-kesil hal qilingan deb
bo'lmaydi. Toponimlarning etimologiyalari haqida bayon etilgan fikrlar soni ularning
aniqlik darajasiga to'g'ri mutanosib emas, degan qarash bor. Buning ma'nosi shuki,
aytilgan mulohazalar ko'paygan sari etimologiyaning aniqlik darajasi ham orta
boradi.
Qishloq-shaharlar nomlarini ayrim-ayrim o'rganishdan ko'ra, ularni guruh-
guruhlarga bo'lib, tasniflash va tahlil qilish maqsadga muvofiq.
Aholi punktlari nomlarini asosan 2 yirik guruhga bo'lish mumkin:
1.
Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar.
1. Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar
deganda, suv obyektlari nomlariga,
joyning geomorfologik shakllariga, o'simlik-hayvon nomlariga va boshqa tabiiy-
geograflk sharoitga qarab atalgan aholi punktlari tushuniladi.
a) gidrooykonimiar, ya'ni suv obyektlariga qarab atalgan aholi punktlari nomlari
tarkibida
anhor, nahr, arna, ariq bodoq, buloq, gurillovuq
(«sharshara»),
daryo, joy,
joy bor, jo yak, kanal, koriz – keriz, ko'l, mashat –
bashat, ob, ro'd, ro'dbor, sardoba,
sel, soy, suv, tagob, chashma, sharshar (sharshara, sharloq, sharillovuq), o 'zak, qoq,
quduq
kabi atamalar uchraydi. Bunday oykonimlarni Respublikaning hamma joyida
uchratish mumkin, chunki aholi punktlari suv bor joyda barpo etiladi. Qishloq va
shaharlarning ariq-soylar bilan atalashi ham shundan.
Ariq, buloq, ko’l, soy, suv,
quduq
kabi atamalar aholi punktlari nomlari tarkibida 50 martadan 100 martagacha
takrorlanadi.
Suv obyektlaridan nom olgan
gidrooykonimlar: anhor – nahr –
Anhor,
Ulug'nor, arna –
Arna, Arnasoy, ariq – Ariqboshi, Beshariq, Jarariq; buloq –
Jarbuloq, Oybuloq, Oqbuloq; daryo – Daryobo'yi, Daryoliq, Sirdaryo; yop –
Bo'zyop, Kattayop, Qumyop;kana – Kanalboyi, Kanalobod, Kanalpasti, koriz –
Saksonkoriz, Koriz, Keriz; ko'l – Ayronko'l, Oydinko'l, Oqko'l; mashat –
(asli-boshot)
«suvi qumga singib ketadigan kichik buloq» –
Mashat, Uchmashat; ob – Labiob,
Duoba, Obiravon, ro'd, ro'dbor «daryo», «kanaI» Ro'dak, Labiro't, Ro'dasoy;
sardoba – Sardoba
(bir necha qishloq nomi);
saqa
«kanalning bosh inshoati» –
Toshsaqa, Saqachi; soy – Bo'stonsoy, Ilonsoy; suv –
Bo 'zsuv, Bo 'laksuv, Qorasuv;
chashma — Sarchashma, Chashma; sharshar
(sharilloq, sharillovuq) «sharshara» –
Sharshar, Sharilloq;
o'zak
«suvi ba'zan qurib qoladigan kichik ariq» –
Ko'ko'zak,
Sariqo'zak;quduq – Botirquduq, Oltinquduq, Otquduq
va hokazo.
b)
Dostları ilə paylaş: